مدیریت شهری

هم میهن نوشت: از روزی که دست دختربچه‌ای ۹ ساله در پله برقی‌های پل عابر پیاده یکی از کوچه‌های منتهی به ایستگاه مترو تختی جاماند، حرف و حدیث درباره چرایی وجود پل‌های عابر پیاده در شهر تهران به راه افتاد. میانه‌های مردادماه بود که یکی از اعضای شورای شهر تهران، راه‌حل کاهش حوادث شهری مشابه را جمع‌شدن پله برقی‌های مکانیزه دانست. رویکردی که به‌نظر، خیلی زود نظر مدیران شهری را جلب کرد و بعد کار رسید به سه‌روز پیش که جعفر تشکری‌هاشمی، رئیس کمیسیون حمل‌ونقل و ترافیک شورای شهر تهران، از اجرایی شدن این رویکرد پرده‌برداری کرد و از جمع‌آوری ۳۰پل عابر پیاده در سطح شهر تهران خبر داد؛ آن هم به‌دلیل هزینه نگهداری پل‌ها و پله‌های برقی. او البته این را نگفت که این ۳۰پل در کدام نقاط شهرند، اما بررسی‌های «هم‌میهن» نشان می‌دهد، مثلاً پل عابر میدان فاطمی در تهران، اوایل مهرماه امسال به‌صورت کامل جمع‌آوری شده است.

پیش‌ازاین هم ۲۴خردادماه امسال، سرپرست معاون حمل‌ونقل و ترافیک منطقه ۱۴ شهر تهران، از جمع‌آوری پل عابر پیاده میدان خراسان خبر داده و علتش را وجود آسیب اجتماعی در پل و استقبال نکردن عابران پیاده از آن اعلام کرده بود. ازطرف‌دیگر، شهردار منطقه ۸ اسفندماه پارسال از جمع‌آوری پل عابر میدان نبوت هم خبر داده بود، اقدامی که گفته می‌شد در ادامه طرح‌های پیاده‌محوری شهر تهران است. حالا که این موضوع جدی‌تر شده، اختلاف میان کارشناسان شهری هم از راه رسیده است؛ عده‌ای جمع‌آوری پل‌ها را اتفاق نامبارکی نمی‌دانند و پل‌های عابر پیاده را تبعیدگاه هوایی شهر تهران می‌دانند که فقط کارکرد اقتصادی و تبلیغاتی برای شهر تهران داشت. بعضی، اما معتقدند که در برخی نقاط شهر تهران، استفاده از پل عابر پیاده، ناگزیر است. یکی از کارشناسان در گفتگو با هم‌میهن، اما تایید می‌کند، باتوجه به کاهش بودجه پل‌های عابر به‌نظر می‌رسد که شهرداری برنامه حذف پل‌های عابر پیاده را داشته است.

هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند که اولین پل‌های عابر پیاده در تهران چه زمانی ایجاد شدند، برخی منابع نوشته‌اند که اولین پل عابر پیاده در تهران بیش از ۵۰سال پیش و در چهارراه مخبرالدوله نصب شد.

بررسی‌ها از آرشیو روزنامه اطلاعات و جلسه دادگاه غلامرضا نیک‌پی، شهردار تهران در سال‌های ۴۸ تا ۵۶، اطلاعات دیگری به دست می‌آورد. او در آخرین دفاعیاتش در جلسات دادگاه، از خرید ۵پل عابر پیاده در شهر تهران خبر داده بود. یکی از اتهام‌های نیک‌پی این بود که چرا پل‌های عابر پیاده تولید داخل را خریداری نکرده است: «در مورد پل‌های پیاده‌رو اول ۵عدد پل خریدیم و بعد داخلی‌ها که آمدند، گفتند ما هم می‌توانیم این کار را بکنیم. یک ۲۰تا پلی با بلژیکی‌ها قرارداد بستیم و از آن به بعد گفتیم با داخلی‌ها قرارداد می‌بندیم.

تمام این‌ها یک‌میلیون تومان شده.» بعد از گذشت بیش از ۴۰سال از محاکمه نیک‌پی، پل‌های عابر پیاده در سطح پایتخت پرتعداد شدند، برخی از این پل‌ها حالا به پله‌برقی هم مجهزند. در یکی از جلسات امسال شورای شهر تهران با استناد به یک گزارش اعلام شد که اکنون حدود ۱۲۱دستگاه پل عابر پیاده مکانیزه مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. پل‌های عابر پیاده مکانیزه عمدتاً در منطقه‌های ۲ و ۵ قرار دارند و عمده آن‌ها در بین سال‌های ۸۷ تا ۹۰ ساخته شدند.

دردسر‌های پل‌های عابر پیاده مکانیزه

پل‌های عابر پیاده در سال‌های اخیر برای تهران کم دردسر نداشتند. برخی شهروندان از کمبود امنیت در آن‌ها گلایه می‌کردند، گلایه‌ای که باعث شد تا پای طرح یک‌فوریتی، در سال ۹۹ به مدیریت‌شهری باز شود. این طرح شهرداری تهران را ملزم می‌کرد تا لایحه‌ای برای ایمن‌کردن پل‌های عابر پیاده به صحن شورای شهر تهران ارسال کند. برخی از کنشگران شهری همان زمان در گفتگو با رسانه‌ها اعلام کردند که به لایحه خوش‌بین نیستند.

در سال‌های اخیر دردسر‌های پل‌های عابر پیاده بیشتر معطوف به پل‌های عابر پیاده مکانیزه بود. ۱۳ اردیبهشت‌ماه امسال فیلمی از حاشیه جلسه هیئت‌دولت، دست‌به‌دست شد. خبرنگاری خطاب به علیرضا زاکانی، شهردار تهران اعلام کرد که ۸۰درصد پله‌برقی‌ها خراب است. شهردار تهران البته زیر بار این گزاره نرفت. ۳ماه بعد از این اتفاق، دست یک دختر بچه افغانستانی در پله‌برقی خیابان منتهی به متروی شهید تختی جاماند. مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی در جلسه بررسی حادثه اعلام کرد که از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا الان حدود ۷مورد تماس درباره خاموشی این پله‌برقی ثبت شده است. بررسی‌های میدانی «هم‌میهن» نشان می‌دهد که شهروندان زیادی از خرابی‌های چندباره این پله‌برقی شکایت دارند.

محمد آقامیری، عضو شورای شهر تهران بعد از این واقعه اعلام کرد که نصب پله‌برقی در معابر، توجیه فنی ندارد: «عمده پله‌ها مستهلک شده‌اند و این حادثه زنگ خطری برای حوادث بعدی است که می‌تواند اتفاق بدتری رخ دهد، چراکه اگر افراد روی آن بروند و چرخ‌دنده‌ها در برود، ممکن است آدم را داخل بکشد و چرخ‌دنده‌ها بلای جان مردم شود.» او در همان جلسه اعلام کرد که حدود ۵۰درصد پل‌های مکانیزه در سطح شهر تهران، جمع‌آوری می‌شوند: «از ابتدای شورای شهر پیشنهاد کردم که به‌جای پله‌برقی مکانیزه، رمپ‌های ۸ درصد ایجاد کنیم و مدیرعامل سازمان زیباسازی هم تاکید کرده که بیش از ۵۰پل مکانیزه در سطح شهر تهران جمع‌آوری خواهد شد.»

او پیشنهاد یک دو فوریتی را هم داد: «بهتر است در قالب یک دو فوریت، شهرداری را ملزم کنیم که در یک بازه ۶ ماه تا یک‌سال، پله‌برقی‌های مکانیزه را جمع‌آوری و به‌جای آن رمپ یا انواع دیگر پله‌برقی‌هایی که معلولان هم بتوانند از آن استفاده کنند، بیاوریم.»

انتحار مدیریت شهری؟

جعفر تشکری‌هاشمی، رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران، ۹مهرماه امسال از اقدام جدید مدیریت شهری پرده‌برداری کرد. اقدامی که به‌نظر، در ادامه صحبت‌های آقامیری بود. او اعلام کرد حدود ۳۰پل عابر پیاده در سطح شهر تهران جمع‌آوری شده‌اند.

او البته نسبت به جمع‌آوری پل‌های عابر پیاده منتقد بود: «در مدت اخیر بیش از ۳۰ پل در سطح شهر تهران جمع‌آوری شده‌اند و محل‌های امن شهروندان دیگر ایمنی لازم را برای عبور عرضی ندارند و مردم برای عبور و مرور باید از سطح خیابان، محل‌های ناایمن و میان خودرو‌ها عبور کنند. وقتی دلیل برچیده‌شدن پل‌های عابر پیاده را جویا می‌شویم، چندین دلیل آورده می‌شود و گفته می‌شود، نگهداری پل‌ها و پله‌های‌برقی هزینه دارد و مقرون‌به‌صرفه نیست یا گاهی نیز گفته می‌شود، مطابق با آیین‌نامه طراحی معابر شهری، این کار انجام شده است. اما در این آیین‌نامه گفته شده، در محل‌هایی که ایمنی برقرار است شهرداری تهران اجازه دارد به‌شرطی‌که خطوط عبوری کمتر از ۳ خط باشد، با ایمن‌سازی و آرام‌سازی ترافیک، امکان عبور را فراهم کرده و اقدام به جمع‌آوری پل‌ها کند.»

این عضو شورای شهر تهران جمع‌آوری پل‌های عابر پیاده را ترویج بی‌نظمی دانست: «با توجه به انبوه خودرو و نبود ایمنی تردد، کاری که در شهرداری تهران انجام می‌شود، نوعی انتحار است. با انجام این کار به شهروندان یاد می‌دهیم که بی‌نظم باشند و قاعده‌پذیر نباشند. مطمئناً جمع‌آوری پل‌های عابر پیاده تصادف‌های جرحی و فوتی عابران را به‌شدت افزایش می‌دهد؛ همچنین با جمع‌آوری پل‌های عابر پیاده و تداخل عابر، خودرو و موتورسیکلت که چهره بسیار زشتی را برای شهر می‌سازد، تأخیر در جریان ترافیک افزایش می‌یابد.»

او همچنین به هزینه‌های بالایی که برای ایجاد پل‌های عابر پیاده شده است، اشاره کرد: «از بین بردن صد‌ها میلیارد تومان سرمایه شهری، دیگر مشکل جمع‌آوری پل‌هاست، زیرا این پل‌ها، فلزی ساخته شدند و جمع‌آوری آن‌ها دور ریختن سرمایه‌های ملی است و در بعضی از پروژه‌های دیگر نیز مشاهده کرده‌ایم که جمع‌آوری‌ها در جای دیگر مورد استفاده قرار نگرفتند و تبدیل به ضایعه و نخاله شدند.»

خداحافظی با پل موزه و پل فاطمی

هنوز مشخص نیست تمام این ۳۰پلی که از سطح شهر تهران جمع‌آوری شدند، در کدام نقاط شهر تهران قرار دارند، اما بررسی‌های «هم‌میهن» از اخبار منتشر شده در یک‌سال اخیر نشان می‌دهد که یکی از پل‌های عابر پیاده در منطقه ۶ تهران و در میدان فاطمی قرار داشت. جمع‌آوری پل عابر پیاده میدان فاطمی حتی در انصاف نیوز هم بازتاب داشته است: «پل عابر میدان جهاد معروف به میدان فاطمی در تهران به صورت کامل جمع‌آوری شده است. این پل تا هفته پیش در نزدیکی مترو واقع شده بود.» محل یکی دیگر از پل‌های جمع‌آوری شده را جعفر تشکری‌هاشمی مشخص کرده است: «پل عابر پیاده تقاطع بهجت‌آباد که در زمان شهرداری آقای احمدی‌نژاد ساخته شد و در اوایل دوره ما به بهره‌برداری رسید؛ به عنوان پل موزه شناخته شد و روزانه صدهانفر از این پل عبور می‌کردند و عبور عرضی نیز به‌صورت ایمن بود، اما متأسفانه امروز شاهد این هستیم که حتی پل‌هایی مانند بهجت‌آباد که با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و کار مردمی ساخته شده بودند نیز جمع‌آوری شده است.»

۲۴خردادماه امسال، خبر جمع شدن پل عابر پیاده میدان خراسان هم رسانه‌ای شد. مونا خلیلی، سرپرست معاونت حمل‌ونقل و ترافیک منطقه ۱۴ تهران اعلام کرد، به دلیل استقبال نکردن عابران‌پیاده از پل عابر میدان خراسان، این پل جمع شده است: «براساس بررسی‌های کارشناسی و به علت ناکارآمدی و استقبال نکردن عابران‌پیاده برای استفاده از پل عابر پیاده میدان خراسان، وجود آسیب‌های اجتماعی و پناه‌گیری متکدیان و معتادان در این محدوده، این پل جمع‌آوری شد.»

اسفندماه پارسال، فاطمه تنهایی، شهردار منطقه ۸ از جمع‌شدن پل‌های عابر پیاده در منطقه با استفاده از مطالعات ترافیکی خبر داد: «در این طرح، پل‌های عابر پیاده بلااستفاده، با مطالعه ترافیکی جمع‌آوری می‌شوند. باتوجه به مطالعات انجام‌شده توسط معاونت حمل‌ونقل و ترافیک منطقه۸ و عدم استفاده شهروندان از این پل، همچنین مصوبات کمیته‌های مربوطه، جمع‌آوری پل مکانیزه میدان نبوت آغاز شده است.»

پل‌ها دیگر منطق اقتصادی ندارند

برای سال‌ها نام مجمع عمومی باهمستان با پل‌های عابر پیاده گره خورده بود. این مجمع در سال ۱۳۹۳ نشستی با عنوان «حق عابر پیاده و مسئله پل عابر» را برگزار کرده بود. مجموعه‌ای که تلاش می‌کرد تا حق پیاده در سطح شهر تهران را به او برگرداند. علی طیبی، بنیان‌گذار مجمع حق بر شهر باهمستان به «هم‌میهن» می‌گوید، فعالیت‌های این مجمع تلاش برای تغییر نگاه مدیریت‌شهری بود. نگاهی که همواره به حرکت سواره در سطح شهر تهران اولویت می‌داد: «بحث ما این نبود که همه پل‌های عابر باید جمع شوند. بحث ما این بود که پل عابر کارکردی دارد و آن هم این است که در جایی که حرکت سواره اولویت دارد -که به‌طورخاص بزگراره‌ها و آزادراه‌هاست- آنجا‌ها باید پل عابر زده شود و در آنجا هم پل عابر استاندارد‌هایی دارد، هم از نظر دسترسی باید برای همه قابل دسترس باشد.

ما حتی با پله‌برقی هم مشکل داشتیم و می‌گفتیم باید آسانسور وجود داشته باشد.» طیبی می‌گوید، کارکرد پل‌های عابر پیاده در سطح شهر تهران در سال‌های اخیر تبدیل آن‌ها به پایه‌های تبلیغاتی بود: «کارکرد پل‌های عابر در شهر‌های ما چیز دیگر است. این پل‌ها اکنون به پایه تبلیغاتی تبدیل شدند. در واقع پل‌های عابر تنها حالتی است که شما می‌توانید تبلیغات را روی آن قرار دهید. بیشتر پل‌های عابر هم با مشارکت شرکت‌های تبلیغاتی ساخته می‌شود و اگر هم الان کارکردی ندارد احتمالاً دیگر کسی تبلیغات نمی‌دهد و فقط شعار‌های شهرداری روی آن وجود دارد که این هزینه برای شهرداری تهران نمی‌صرفد.» این مدرس دانشگاه می‌گوید از ابتدا پل‌های عابر پیاده با یک منطق اقتصادی ایجاد شدند: «ازطرف‌دیگر، شرکت‌های بیمه هم در طلب این پل‌های عابر پیاده هستند، شرکت‌های بیمه استقبال می‌کنند که در نقاط حادثه‌خیز پل عابر ایجاد شود، بنابر قانون گویا تا فاصله چندصدمتری از پل‌های عابر اگر کسی دچار صدمه یا آسیب شود، خودش مقصر است.» راهکار چیست؟

علی طیبی می‌گوید زیرگذر‌ها و روگذرها، پاک‌کردن صورت‌مسئله هستند: «اینکه تعارضی وجود دارد در جایی که حرکت سواره و پیاده تقاطی باهم پیدا می‌کنند، یک واقعیت است، ولی مسئله این است که آیا می‌خواهیم مسئله را حل کنیم یا می‌خواهیم صورت‌مسئله را پاک کنیم. زیرگذر و روگذر، پاک‌کردن صورت‌مسئله است و در شهر تهران هم جایگزین این دو موضوع استفاده شده و کارکردی بهتر و بیشتر هم از پل عابر پیاده داشته است. در خیابان‌های عریض معمولاً از جزیره‌ها استفاده می‌کنند، جزیره‌های ترافیکی کمک می‌کنند که معبر عریض برای عابر پیاده خرد شود، امانگاه‌هایی میان معبر عریض درست می‌کنند که معبر عریض را به چند ایستگاه حرکتی تقسیم می‌کند. مثلاً در خیابان دماوند در جایی که قبل از حرکت گذرگاه عابر پیاده است، شهرداری کفپوش را تغییر داده تا حرکت سواره کند شود.»

او در ادامه به تعدادی پل عابر پیاده اشاره می‌کند که وقتی جمع‌آوری شدند، تاثیری در شهر نداشتند: «مثلاً پل عابر پیاده ضلع جنوبی میدان انقلاب جمع شد، من تصور نمی‌کنم خیلی تفاوت خاصی با وقتی که بود، داشته باشد. یا ادامه خیابان طالقانی یا روبه‌روی شیرودی، همه این‌ها پل‌های عابری بودند که در سال‌های اخیر برداشته شدند، در کل مسائل در حرکت ترافیکی داریم که راه‌حل همه این‌ها سخت‌افزاری نیست و کار فرهنگی می‌طلبد.»

پل‌های عابر پیاده تبعیدگاه‌های ناامن

مژگان انصاری، رئیس هیئت‌مدیره مجمع کنشگران شهری هم‌ساخت است. او یکی از افرادی است که در دوره قبلی مدیریت‌شهری، طرحی برای ایجاد امنیت در پل‌های عابر پیاده به مدیریت‌شهری تهران ارائه داده بود. طرحی که البته هیچ‌گاه اجرایی نشد.

انصاری از حذف پل‌های عابر پیاده استقبال می‌کند و به «هم‌میهن» می‌گوید: «من می‌خواهم فلش‌بکی به گذشته بزنم و به این پرسش پاسخ دهم که چرا پل‌های عابر پیاده ایجاد شدند و در وسط شهر‌های ما قرار گرفتند. طبق قانون فقط خیابان‌های درجه یک، شریانی و درجه دو می‌توانند پل عابر پیاده داشته باشند، جداسازی عابر پیاده را ازطریق جداسازی عمودی انجام دهند. اما ساختاری که در درون شهر اتوبان می‌کشد، شاهد این می‌شویم که پل‌های عابر وسط شهر ایجاد شوند، طبیعی است وسط شهری که اتوبان است، پل عابر هم سبز می‌شود.»

انصاری می‌گوید تسری پیدا کردن این پل‌های عابر به مرکز شهر خطرناک است: «وقتی وسط شهر اتوبان می‌کشیم یعنی اولویت ما حرکت سواره است؛ در یک برهه زمانی هم در شهر‌های ما سواره اولویت پیدا می‌کند، پیاده از سطح شهر پس زده می‌شود.» این کنشگر شهری می‌گوید که این پل‌های عابر پیاده قابل استفاده برای خیلی از گروه‌ها نیست و امنیت آن تامین نمی‌شود: «زمانی که داشتیم روی امنیت پل‌های عابر پیاده کار می‌کردیم، نظرسنجی کردیم و تصور می‌کردیم فقط زنان روی پل‌ها امنیت ندارند درصورتی‌که بعد از مصاحبه‌ها متوجه شدیم که بسیاری از مردان هم با این فضا‌ها مشکل دارند و در بالای پل‌ها خفت‌گیری رخ می‌داد.» او معتقد است که به لحاظ تخصصی هم طراحان فرمالیست تصور می‌کنند پل‌ها می‌توانند شهر را زیبا کنند، اما این پل‌ها فقط برای شهروندان مشکل ایجاد می‌کنند و سرزندگی را از بین می‌برند. انصاری می‌گوید جمع‌کردن پل‌ها، گرفتن جلوی ضرر است.

او راهکار را آرام‌سازی حرکت سواره می‌داند: «جایی که تمرکز پیاده زیاد است، باید اصلاح هندسی و آرام‌سازی حرکت سواره رخ دهد، همچنین می‌توان حرکت را ایمن کرد تا مشکلی وجود نداشته باشد.»

شهرداری برنامه حذف پل‌ها را داشت؟

بعضی کارشناسان، اما معتقدند که بعد از بررسی بودجه و حذف ردیف‌های اعتباری برای احداث پل‌های عابر روگذر و زیرگذر، باید پیش‌بینی حذف پل‌های عابر هم می‌شد. بهروز شیخ‌رودی، کارشناس اقتصاد شهری است. او این موضوع را تایید می‌کند و به «هم‌میهن» می‌گوید، برنامه شهرداری از مدت‌ها پیش حذف پل‌های عابر بوده است: «پل‌های عابر پیاده در سطح شهر همه‌ساله بدون تفکیک مکانیزه یا غیرمکانیزه بودن، از محل اعتبارات احداث روگذر و زیرگذر عابر پیاده و اعتبار تعمیر و تجهیز روگذر و زیرگذر عابر پیاده تامین می‌شد.

اما این دو ردیف برای بودجه سال ۱۴۰۲ ادغام شدند و با ایجاد ردیف اعتباری جدیدی با عنوان احداث، بهسازی و تجهیز پل‌های عابر پیاده، از این محل تأمین اعتبار می‌شوند. در سال ۱۴۰۱ برای احداث روگذر و زیرگذر عابر پیاده اعتبار ۹۳میلیارد تومان و برای تجهیز و تعمیر روگذر و زیرگذر عابر پیاده رقم ۱۴۸میلیارد تومان به تصویب شورای‌شهر تهران رسید. در سال ۱۴۰۲، اما برای این دو ردیف ادغام‌شده رقم ۴۰میلیارد و ۶۰۰میلیون تومان بودجه در نظر گرفته شد.»

شیخ‌رودی می‌گوید، اکنون اعتراض اعضای شورای‌شهر تهران محلی از اعراب ندارد. زیرا در زمان تصویب بودجه نباید چنین اتفاقی رخ می‌داد.

رویکرد کلان در مدیریت‌شهری وجود ندارد

نفیسه آزاد، جامعه‌شناس شهری، اما نکته دیگری دارد. او می‌گوید که مسائل کالبدی در شهر به تنهایی قابل بررسی نیست و باید به این پرسش پاسخ داد که اگر پل عابر پیاده در سطح شهر حذف می‌شود، چه مسیر اصلاحی‌ای جایگزین آن می‌شود. به عقیده او، پل عابر در شرایطی خوب و در شرایطی بد است. او که خودش را طرفدار شهر انسان‌محور که پیاده در آن امکان تردد داشته باشد می‌داند، می‌گوید، مشخص نیست که رویکرد کلان در خیابان‌ها چیست: «ما در یک بلاتکلیفی به‌سر می‌بریم؛ ازیک‌طرف پل حذف می‌کنیم و ازیک‌طرف ماشین شماره گذاری می‌کنیم.»