الهام بهروزی
گردشگری یکی از صنایع درآمدزایی است که همواره کشورها چه توسعه‌یافته، چه در حال توسعه برای پویایی اقتصاد خود نگاه ویژه‌ای به آن دارند. در این میان، ایران نیز به‌عنوان کشوری متمدن و تاریخ‌مند که جاذبه‌های طبیعی، باستانی و تاریخی کم‌نظیر و منحصربه‌فردی در خود جای داده است، در دهههای اخیر تلاش بسیاری برای توسعه این صنعت در شاخه‌ها و زیرشاخه‌های مختلف آن کرده است.
بی‌شک توسعه این صنعت در گروی رعایت اصول و مولفه‌هایی است تا به پایداری و درآمدزایی برسد. یکی از مهم‌ترین مولفه‌های گردشگری پایدار، رفتار گردشگری در تعامل با محیط زیست یا گردشگری سبز است.
از دید کارشناسان گردشگری، رفتار محیط زیستی گردشگران لازمه و ضرورتی برای رسیدن به توسعه پایداری گردشگری و حفظ مناطق طبیعی است. بدیهی است جهت‌گیری ارزشی محیط زیست و جهت‌گیری ارزشی نوع‌دوستی اجتماعی بر رفتار گردشگری محیط زیستی دوستانه به واسطه آگاهی محیط زیست، احساس مسوولیت، هنجارهای شخصی، ارزش‌های محیط زیست، رفتارهای حافظ محیط زیست و رضایت از گردشگری محیط زیست موثر است، همچنین جهت‌گیری ارزشی خودخواهانه به طور معکوس تاثیر خواهد گذاشت.
از این‌رو، در توسعه پایدار گردشگری به‌ویژه اکوتوریسم یا بوم‌گردی، رفتار انسان با طبیعت بسیار حائز اهمیت است، زیرا تجربه نشان داده که در گردشگری رفتار انسان آسیب‌زننده بوده؛ یعنی آن‌ها اغلب در استفاده از منابع طبیعی در این صنعت به نوعی به تخریب آن دامن زده‌اند و کمتر فرصتی برای بازیابی این منابع حیاتی داده‌اند. این تخریب‌ها متذکر این است که گردشگران برای حضور در فضاهایی که جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و باستانی و آثار ملموسی که ثبت ملی شده‌اند، باید رفتار و اصول بازدید از آن‌ها را پیش از ورود به آن‌جا بیاموزند.
آن‌ها باید توجیه شوند که در این مکان‌ها نباید هر کاری را انجام بدهند؛ چون حتی گاهی صدای بلند می‌تواند برای این جاذبه‌ها یک تهدید باشد. موضوعی که از نگاه خیلی از گردشگران دور مانده است. متاسفانه به‌دلیل همین سهل‌انگاری‌ها و ضعف در نهادینه‌کردن رفتار و فرهنگ گردشگری بسیاری از نقاط بکر و جاذبه‌های گردشگری استان بوشهر به‌دلیل رفتارهای خارج از اصول گردشگران و گردشگرنماها در خطر قرار گرفته است؛ نقاطی نظیر سواحل بکر استان (شامل هاله، بنود، نایبند، دیر، حماد، چاهک، گناوه، دیر، کنگان، عسلویه، دلآرام و…)، گور دختر، کاخ‌های هخامنشی در دشتستان، کوه نمک، عمارت شیرینو، چشمه‌های آب خاییز و…
در بسیاری از نقاط مذکور شما با انبوهی از پسماندها و زباله‌های به‌جا مانده از گردشگران و ردی از آتش‌های برافروخته و یادگارنوشته‌هایی که نمایان‌کننده رفتارهای وندالی با میراث فرهنگی است، مواجه می‌شوید.
یک کارشناس گردشگری در این باره به بامداد جنوب گفت: بسیاری از این رفتارها به‌دلیل ناآگاهی گردشگران با منابع طبیعی و جاذبه‌های بکر و تاریخی و باستانی و اهمیت محیط زیست است. بی‌شک این گردشگران و طبیعت‌گردان اغلب افرادی هستند که به‌صورت انفرادی یا گروه‌های دوستانه و تنها بر اساس جست‌وجوهای گوگلی به این مکان‌ها سفر می‌کنند. از این‌رو، برای داشتن رفتاری در تعامل با محیط زیست در چنین فضاهایی توجیه نشده‌اند.
آن‌ها نیاموخته‌اند که در مکان‌های بکری مثل سواحل بنود یا هاله که غارها و صخره‌های منحصربه‌فردی در خود جای داده، نباید هر کاری را انجام بدهند؛ کارهایی مثل برافروختن آتش یا آوردن ماشین تا نقطه پایانی ساحل که محلی برای زاد و ولد گونه‌های دریایی در معرض انقراض نظیر لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی است یا رها کردن پسماندها و مواد تجزیه‌ناپذیر در آن!
عماد شیرویس با تاکید بر اینکه رفتارهای دوستانه و محیط زیستی در گردشگری یک اصل مهم است که باید از سوی گردشگران و طبیعت‌گردان به‌منظور حفظ و بازیابی منابع طبیعی رعایت شود، افزود: گردشگرانی که در قالب تورهای دارای مجوز به مکان‌های بکر طبیعی و تاریخی و باستانی سفر می‌کنند، از سوی تورلیدرها به‌طول کامل با این جاذبه‌ها و اهمیت آن و همچنین رفتارهای مجاز و در تعامل با محیط زیست در این مکان‌ها آشنا می‌شوند.
از این‌رو، به‌ندرت شاهد بروز رفتارهای تهدیدکننده از سوی این دسته افراد در فضاهای طبیعی و تاریخی هستیم؛ چراکه تورهای گردشگری پس از بازدید از هر جاذبه تاریخی و طبیعی یا اثر ملی، نه پسماندی از خود در آن محیط برجای می‌گذارد و نه به شکلی رفتار می‌کند که بافتار اولیه آن بنا یا جاذبه یا محوطه آسیب ببیند و نه امنیت زیستمندان آن را به خطر می‌اندازند؛ یعنی نه آلودگی صوتی ایجاد می‌کنند و نه به آلودگی محیطی دامن می‌زنند.
وی در ادامه با اشاره به اینکه ما در گردشگری زمانی به توسعه پایدار دست می‌یابیم که سه بخش، دولتی، خصوصی و مدنی در این حوزه با دغدغه‌مندی به نقش‌آفرینی بپردازند، تصریح کرد: بی‌شک اگر نهادهای دولتی متولی در جوار مکان‌های تاریخی و باستانی و جاذبه‌های طبیعی زیرساخت‌های اقامتی و رفاهی را برای گردشگران با حفظ کالبد و منظر بکر و اولیه این جاذبه‌ها طبق استانداردهای گردشگری جهانی ایجاد کنند و با نصب تابلوها و نشانه‌گذاری‌ها، اهمیت آن نقطه و رفتارهای استاندارد را در آن‌جا بازنمایی کنند، قطعا گردشگران و طبیعت‌گردان و تاریخ‌دوستان به‌تدریج چگونگی مواجه و حضور در این مکان‌ها را فرامی‌گیرند و با شناخت از ارزش‌های این نقاط و حفظ محیط زیست آن، رفتارهای دوستانه با طبیعت و محیط زیست و جاذبه‌های طبیعی و تاریخی را در پیش می‌گیرند.
به عقیده شیرویس، بخش خصوصی که همان سرمایه‌گذارن گردشگری هستند که موسسات و زیرساخت‌های گردشگری را مدیریت می‌کنند، باید با کمک آژانس‌های گردشگری در مناطق متبوع خود، اقدام به راه‌اندازی تورهای گردشگری کنند تا گردشگران و طبیعت‌گردان را در قالب تورهای استاندارد و شناسنامه‌دار و دارای مجوز با نقاط طبیعی بکر و تاریخی و باستانی شهر یا منطقه خود با بروز کمترین رفتارهای تهدیدکننده محیط زیست و مخرب منابع طبیعی آشنا شوند.
وی با بیان اینکه بخش مدنی که شامل گردشگران آزاد و جوامع محلی می‌شود، با بهره‌گرفتن از علوم رفتاری و جامعه‌شناختی، نگرش‌های زیست محیطی خود را در گردشگری تحت ارزش‌های خاص فایدهگرایانه، زیست محیطی و ملی تقویت کنند، گفت: امروزه اهمیت محیط زیست در صنعت گردشگری بسیار افزایش یافته است، چراکه بدون توجه به حفظ محیط زیست توسعه صنعت گردشگری دور از ذهن است. حفظ محیط زیست نیز نیازمند رفتار محیط زیستی مناسب است. متاسفانه در سال‌های اخیر با گسترش صنعت گردشگری در برخی نقاط استان به‌ویژه در سواحل بکر هاله و بنود که ساحلی صخره‌ای و غارهای طبیعی کم‌نظیری دارد یا ساحل دلارام در تنگستان، شاهد تأثیر منفی رفتار گردشگردان بر محیط زیست هستیم.
به گفته رئیس انجمن حرفه‌ای راهنمایان گردشگری استان بوشهر، بارها شده که افرادی تحت عنوان گردشگر یا طبیعت‌گرد با ماشین‌های آفرود به این ساحل آمده و با مانورهای بسیار خطرناک و هیجانی به بافتار اولیه و صخره‌های این سواحل آسیب‌زده‌اند یا در فصل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های پوزه عقابی به این ساحل خاص می‌روند و مزاحمت‌هایی را برای این زیستمندان ایجاد می‌کنند یا با حضور در دیگر مکان‌های باستانی نظیر گور دختر با زغال یا هر ابزار برنده‌ای بر دیواره‌های آن نوشته‌هایی را می‌نویسند یا زخم‌هایی را می‌زنند که ضدرفتار گردشگری است.
شیرویس با تاکید بر اینکه توسعه صنعت گردشگری یک شمشیر دو لبه است که در آن نه تنها تاثیر مثبت (مانند اشتغال و زیباسازی محیط زیست)، بلکه اثر منفی بر محیط زیست بیوفیزیکی (مانند آلودگی آب، آلودگی هوا، تخریب اکوسیستم) و محیط اجتماعی و فرهنگی (مانند از دست دادن فرهنگ سنتی) دیده می‌شود، گفت: متاسفانه توسعه این صنعت در ایران و استان با عوارض جانبی محیط زیستی و… همراه شده، شما ببینید که بر ساحل بکر بنود و هاله و … چه آمده و چه حجمی از زباله و مواد تجزیه‌ناپذیر از سوی گردشگران و مسافران رها شده است!
وی یادآور شد: متاسفانه سواحل بکر ما در شهرها و روستاهایی که در نوار ساحلی قرار گرفته‌اند، از یک سو، به‌دلیل طرح‌های غیراصولی چون دهکده‌های گردشگری و ساحل‌سازی در حریم دریا و خور در معرض تهدید قرار گرفته‌اند و بکارت خود را از دست داده‌اند و از سوی دیگر، با رفتارهای پرخطر گردشگران و مسافران مواجه شده‌اند که چهره‌ای نازیبا پر از پسماند و زباله و گودال و رد چرخ‌های آفرودسوارها پیدا کرده‌اند. متاسفانه سواحل ما قربانی هیجان آفرودها و زباله‌ها شده است. این رفتارهای غلط گردشگران، جاذبه‌های گردشگری ما را به شدت تهدید می‌کند و ما باید آن‌ها را با آموزش و ترویج فرهنگ گردشگری به سمت رفتارهای مسوولانه محیط زیستی و متناسب با گردشگری پایدار سوق بدهیم. ما باید گردشگر سبز پرورش بدهیم؛ چون گردشگری ما سخت نیاز به حفاظت از منابع طبیعی و جاذبه‌های تاریخی و باستانی دارد.
رئیس انجمن حرفه‌ای راهنمایان گردشگری استان بوشهر تاکید کرد: کارشناسان گردشگری در یک تحقیق مفصل به این نتیجه رسیده‌اند که گردشگرانی که جهت‌گیری ارزشی محیط زیستی دارند، بالاترین دغدغه را در حفظ محیط زیست دارند. گردشگرانی که نوع‌دوستی اجتماعی (رفاه سایر انسان‌ها) بالای دارند نیز برای حفظ محیط زیست اهمیت زیادی قائل هستند؛ اما گردشگران که جهت‌گیری ارزشی خودخواهانه دارند، اولویتی برای مسائل زیست محیطی و رعایت حال و رفاه هم‌نوعان قائل نیستند. بنابراین ما باید گردشگران دوستدار محیط زیست و نوع‌دوست را تقویت کنیم تا بتوانیم ضمن رسیدن به توسعه پایدار در گردشگری، به حفاظت از منابع طبیعی و میراث فرهنگی و گنجینه‌های تاریخی خود کمک کنیم.