طیبه پوربهی

جامعه شناسی یکی از گرایش های علوم اجتماعی و از جمله رشته های پرطرفدار و جاذب در بین رشته های تحصیلی در دنیا می باشد، که در آن به مطالعه روابط انسان ها و بررسی جامعه، رفتار اجتماعی انسان، رابطه اجتماعی و جنبه‌هایی از فرهنگ و… می پـردازد و درکـل قـوانین و فـرایندهـای اجتماعــی را مـــورد مطالعه قرار می دهد و دارای زیرشاخه های متعددی همچون جامعه شناسی سیاسی، جامعه شناسی دین، جامعه شناسی شهری، جامعه شناسی مسائل اجتماعی ، جامعه شناسی روستایی و … می باشد.

در همین راستا؛ در متن اجتماعی زیر بنا داریم باتوجه به مسائل عدیده شهری و زندگی شهرنشینی واقعیت هایی را از منظر جامعه شناسی شهری مورد مطالعه قرار دهیم.

در جامعه شناسی شهری ؛ شهر به عنوان یک واقعیت انسان ساخت عنوان می گردد که روابط درونی افراد آن باعث بوجود آمدن خرده فرهنگ های زیادی در زندگی افراد شهری می شود و افراد شهرنشین‌ با آن شناخته می شوند.

در واقع جامعه‌شناسی شهری به مطالعه واقعیات جامعه شناسانه شهرها و نقش آن‌ها در توسعه و پیشرفت جوامع می پردازد و بعنوان جراح معضلات و مسائل اجتماعی در شهر شناخته می شود.

اروینگ گافمن جامعه شناس آمریکایی – کانادایی اولین کسی بود که به یکی از مصادیق جامعه شناسی شهری با موضوع “بی توجهی مؤدبانه یا بی اعتنایی مدنی ” در کلانشهرها پرداخت.

در دنیای امروز بی توجهی مؤدبانه یا بی اعتنایی مدنی در معابر و فضاهـای عمومـی شهرها به یکی از الزامات کنونی زندگی شهرنشینی بدل شده است .

بی توجهی مؤدبانه ، رفتاری بین زل زدن مستقیم به چهره فرد و عمیق نگاه کردن به وی ، و ندیدن کاملِ آن فرد است. که در این زمان فرد بجای نگاه های خیره کننده و مستقیم به دیگری ترجیح می دهد به صفحه ‌نمایش تلفن همراه خود، ساعت ، روزنامه، مجله، کتاب و … نگاه ‌خود را منحرف کند و شخص در چنین فضاهایی وانمود می‌کند که متوجه چیزی نشده است و این نوع کنش رفتاری در جامعه شهری با نادیده گرفته شدن فرد متمایز است.

بی‌توجهی مؤدبانه مدنی، نوعی واکنش اجتماعی باوقار و از روی متانت است. این نوع کنش معمولا بین افراد اجتماع و غریبـه صـورت می گیرد کـه بواسطـه ملاحظـات، الزامات و دلایلی در کنار هم حضور می یابند. در واقع بازتاب این نوع برخورد احترام گذاشتن به حریم خصوصی دیگـران در فضاهـای عمومـی است. مـا در محیـط های عمومی و شهری حضور فیزیکی فرد را درک می کنیم ؛ ولی به او توجه خیره کننده و کاوشگر نداریم. بی توجهی مؤدبانه مدنی در واقع نوعی رفتار گـذرا است. رفتـاری بین دیدن و ندیدن. در مجموع یعنی نوع برخـورد و رفتار مـا تهدید و ضـرری بـرای دیگران نیست و برعکس.

ما در اجتماع سعی می‌کنیم تا به این طریق آداب اجتماعی را رعایت نمائیم و نوع نگاهمان تحقیرآمیز و از سر کنکاش نباشد. زیرا چنین نگاه هایی به طرف مقابل پیام منفی و توهین‌آمیز را منعکس می نماید. به همین دلیل ترجیح می دهیم نگاه خود را به سمتی منحرف کنیم که موجبات رنجش دیگران را فراهم ننمائیم تا افراد بدون دغدغه و با آرامش و امنیت به فعالیت بپردازند.

آنچه در اینگونه رفتارها مشهود است توافق دوجانبه و به نوعی یک قرارداد اجتماعی نانوشته بین شهروندان در زندگی شهری و شهرنشینی است.

شهر، محیطی متشکل از خرده فرهنگ های قومی ، قبیله ای و اجتماعی است. ما هر روز در معابر و فضاهای عمومی شهری شاهد افراد زیادی با تنوعات فرهنگی، سلیقه ای و اجتماعی متفاوت و متمایز هستیم.

در کــلان شهـرهـا کــه محـل شکل‌گیری انوع خرده فرهنگ ها، هویت‌ها و سبک‌های متنوع زندگی است تقریباً افراد اجتماع شهری به این نوع قراردادهای شهری و اجتماعی مقید هستند و برای شهروندان آن بی توجهی یا همان بی‌اعتنایی مدنی هنجاری پذیرفته شده و غیرقابل اغماض است.

نوسازی و مدرنیزاسیون می تواند باعث تغییراتی در زمینه های مختلف از جمله ارزش­ های مادی و غیرمادی خانواده گردد. فرآیند نوسازی فرهنگی نیز تغییراتی را در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی جوامع به وجود آورده که منجر به تغییر و دگرگونی در ارزشهای خانوادگی شده است.

نتیجه این که توسعه و مدرنیزاسیون می تواند ارزش های خانواده را تغییر دهد و بایستی در راستای صنعتی شدن، توسعه و نوسازی اجتماعی و فرهنگی، به دنبال تغییر در ارزش های جامعه متناسب با فرهنگ جامعه ایرانی اسلامی بود.

نظام خانوادگی و ارزش­های آن در زمرة مفاهیمی است که از دل تجدد و فرهنگ انسان اجتماعی برخاسته است. تعامل میان فردی به بعد مهمی از فعالیت های اجتماعی تبدیل شده است، و تأثیرات آنها بر زندگی اجتماعی اشخاص رو به فزونی است(تانگ و والتر، 2011).

اکثر جامعه­ شناسان حوزه تغییرات اجتماعی بر این باورند که با قاطعیت می­ توان گفت که در هیچ مقطع تاریخی، ارزش­ ها و نگرش ­های افراد و گروه­های اجتماعی در درون جوامع به سرعتی که امروزه در حال تغییر است، دچار دگرگونی نبوده است. به موازات دگرگونی ­های وسیع محیطی و ساختاری، نظام ارزشی جوامع نیز به آن واکنش نشان می­ دهد و دچار دگرگونی می­ شود.

این مسأله به خصوص برای جوامعی که فرایندهای مدرنیزاسیون و از جمله نوسازی فرهنگی را به طور وارداتی و از بالا به پایین تجربه کرده­اند، مشهودتر است چرا که با سرعتی که تغییرات محیطی و ساختاری دارند، نظام ­های ارزشی سنتی و جدید فرصت پیدا می ­کنند در تقابل و تعارض با یکدیگر قرار گیرند (روستایی،1385: 8).

توجه به ارزش‌‌ها به ویژه ارزش‌های اجتماعی در خانواده دارای اهمیت است. ارزش‌های اجتماعی از اساسی‌ترین عناصر یک نظام اجتماعی هستند که از طریق کنترل و هدایت آنها می­ توان جامعه را به زوال یا به تعالی کشاند (کفاشی ،1384 :2). بنابراین آینده خانواده، دوام و یا فروپاشی ارزش ­های آن، همواره از مهمترین دل مشغولی­ های جامعه ­شناسان بوده است.

در محیط خانواده، فرزندان ارزش ­ها را می­ آموزند و با کسب تجربه با دنیای بیرون از خانواده رابطه برقرار
می ­کنند. با ورود تکنولوژی و وسایل ارتباط جمعی به خانه­ ها، ارزش ­های اجتماعی خانواده­ ها تحت تأثیر قرار گرفته و تغییراتی در رفتار نسل جوان به وجود آمده است (اسلوین، 1380: 80).

در خلال چند دهه اخیر نهاد خانواده و نظام خویشاوندي در ایران تغییر و تحولات ژرفی را تجربه کرده است؛ این تغییرات عمدتا متأثر از ورود، فرایند و پیامدهاي عناصر نوسازي بوده­اند(محمدپور و همکاران، 1388).

در فرایند مدرنیزاسیون که موجب تجدید ساختار جوامع از طریق صنعتی شدن، شهرنشینی، افزایش آموزش، گسترش رسانه­ های گروهی و غیره می ­گردد، افراد به سمت مادی ­گرایی و در نهایت تغییر ارزش ­های اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی پیش می­ روند. طبیعتاً خانواده نیز به عنوان ساختاری در جامعه، تحت تأثیر این تغییرات قرار داشته است و در جریان این تحولات، ساختار، کارکرد و ارزش های حاکم بر آن دچار تحولات چشمگیری گشته است (حقیقتیان و دیگران، 1395: 56).

با توجه به تحولات سریع اطلاعات و تکنولوژی که تحولات سریع فرهنگی را نیز به همراه داشت، مسأله ارزش­ ها، هنجارها و الگوهای تفکر و عمل هم از حیث منشأ و منبع و هم از حیث انتقال و تداوم دچار تحولاتی شد که در حوزه کلی تعارض ارزش­ ها قرار می ­گیرد (بیات، 1382).

نتایج بسیاری از تحقیقات در جامعه ایران حاکی از تغییر ارزش ­ها، هنجارها و نگرش ­های ایرانیان است (عبداللهیان ،1383؛ احمدنیا و مهریار ،1383 ؛حاضری ،1380 و آزادارمکی و دیگران ،1379).

در خلال چند دهه گذشته ساختار و کارکردهای نهاد خانواده با تغییر و تحولاتی وسیع همراه بوده است(صادقی، 1386). در این میان یکی از حوزه­هایی که به شدت تحت تأثیر تغییرات نگرشی و ارزشی قرار گرفته است، ارزش­های پیرامون نهاد خانواده و در ابعاد ارزش­های مادی و غیرمادی است. شواهد موجود حاكي از آن است كه برخي روندها و پديده­ هايي كه در دهه­ هاي گذشته منجر به تحول و دگرگوني خانـواده در جـوامـع غـربي شده ­اند، امـروزه، بـه درجـات مختلف، در خانوادة ايراني بـروز و ظهـور يافته ­اند(جمشیدیها و همکاران ،1391: 184).

طي سال‌هاي گذشته به موازات تغييرات اقتصادي و سياسي كه در جامعه ما روي داده، بسياري از ارزش‌ها و هنجارهاي اجتماعي نيز دستخوش تغيير و دگرگوني شده است. اين هنجارها كه به آرامي جاي خود را در ميان باورها و اعتقادات مردم باز مي‌كنند، ممكن است با باورهاي گذشته همخواني چنداني نداشته باشند و حتي در تعارض با آن‌ها قرار گيرند.

در بوشهر و در بین خانواده های بوشهری نیز عواملی چون مدرنیزاسیون و نوسازی فرهنگی زمینه را برای تغییر در ارزشهای اجتماعی و ارزش­ های خانوادگی ایجاد کرده ­اند. با پدید آمدن این بسترهای جدید در جامعه در اثر فرایند نوسازی، گونه ­های جدید از ارزش­های خانوادگی به تبع این فرایندها شکل گرفته است و یا در حال شکل­گیری در لایه های زیرین جامعه می ­باشد.

آیزنشتات معتقد است فرآیند نوسازی از درون گروههای قبیله ای، جوامع کاستی، جوامع روستایی متفاوت و جوامعی با میزان های مختلف شهرنشینی آغاز می­ شود(کرمی و فنایی، 1373: 47).

یکی از تئوری­های مهمی که در زمینه دگرگونی ارزش ­ها مطرح گردید، تئوری «دگرگونی ارزشی رونالد اینگلهارت» می­ باشد. اینگلهارت برای سنجش ارزش­های شهروندان اروپایی ارزش­ها را به دو دسته مادی و فرامادی تقسیم می­ کند. ارزش­های مادی مبتنی بر نیازهای زیستی و امنیتی فرد هستند و مستقیماً با حیات طبیعی فرد در ارتباط هستند و در مقابل ارزش های فرامادی در جهت ارضای نیازهای فرازیستی انسان می باشند.

نظریه اینگلهارت در خصوص دگرگونی ارزشی پیش بینی می ­کند که جایگزینی جمعیت نسل جدید به تدریج به جابجایی بلندمدت از ارزش ­های مادی به ارزش ­های فرامادی منجر خواهد شد.

این دگرگونی می ­گوید؛ جایگزینی نسلی تنها عامل تغییر ارزشی نیست، بلکه مؤلفه ­های مهم دیگری نیز مطرح می باشد (آبرامسون و اینگلهارت، 1378: 65). به اعتقاد اینگلهارت اشخاصی که از سطح نسبتا بالای امنیت برخوردارند، مانند فرامادیون، انحراف از الگوهای خانوادگی را آسانتر از اشخاصی که درباره نیازهای طبیعی پایه، احساس اضطراب دارند می پذیرند در نتیجه انتظار داریم که فرامادیون دگرگونی فرهنگی را بیشتر از دیگران بپذیرند. (اینگلهارت ،1373: 202).

اینگلهارت معتقد است که در اثر توسعه اقتصادی در کشورهای پیشرفته صنعتی، تحول در ارزش­های مادی انسان­های این جوامع رخ داده، به گونه ­ای که روند این تحول، حرکت از ارزش­های مادی به ارزش­های فرامادی را نشان می دهد. او طی مطالعات گسترده خود نشان می دهد که دگرگونی ارزش­ ها در میان نسل جدید حاکی از تحول فرهنگی است که نسبت به نسل قدیم رخ داده به اعتقاد اینگلهارت دگرگونی فرهنگی زمانی روی می دهد که دگرگونی هایی درمحیط اقتصادی،تکنولوژیکی، سیاسی ویا اجتماعی روی دهد. البته این دگرگونی ها به آرامی واز طریق جامعه پذیری نسل های جدید تحقق می یابد(اینگلهارت ،1373 :12).

و در این تحول کیفیت زندگی و ابراز نظر فردی برجستگی بیشتر در مقابل هنجارهای اجتماعی، اخلاقی، سیاسی و مذهبی گذشته دارد. او تغییر ارزشی، را روندی می داند که از نسلی به نسل دیگر رخ می دهد نه به طور مداوم از سالی به سال دیگر(یوسفی، 1383 :42).

وی معتقد است که اشاعه ی رسانه های جمعی منجر به تغییرات ارزش ها شده است به طوری که  در عصر کنونی، جهانی شدن ارتباطات و رسانه ها بر شکاف ارزش های نسلی تأثیر نداشته است.

در مجموع نظریه تغییر نگرشی و ارزشی اینگلهارت دارای دو فرضیه پیش بینی کننده است که دگرگونی ارزش ها را تبیین می کند:

1. فرضیه کمیابی: که براساس آن اولویت های فرد بازتاب محیط اجتماعی و اقتصادی اوست و فرد بیشترین ارزش را برای چیزهایی قائل است که عرضه ی آنها کم است. با توجه به این نظریه می توان گفت که فرد بر حسب محدودیت ها و اقتضای بافت اجتماعی و فرهنگی که در آن زندگی می کند نوع استفاده اش از شبکه های اجتماعی اینترنت نیز شکل می گیرد.

2. فرضیه جامعه پذیری: این اصل مبتنی بر این قضیه است که ارزش های اساسی فرد، به شکل گسترده، منعکس کننده شرایط و فرایند جامعه پذیری وی است که در سال های قبل از بلوغ تجربه کرده است (اینگلهارت، 1373 :37).