توریست

خلیج فارس: نقوش آجری بالای پنجره‌ها بیشتر تحت تاثیر معماری اروپا به خصوص سن پترزبورگ بود و بالکن‌های بیرون زده برخی اتاق‌ها گویای یک سلیقه تازه در جامعه آن روز‌ها محسوب می‌شد که کار دیدن خیابان و مردم و وسایل نقلیه را فراهم می‌کرد

به گزارش«خلیج فارس» به نقل از برترین‌ها، مردمانی که در یک روستا، شهر و یا سرزمین زندگی می‌کنند، برای داد و ستد از راه و جاده بهره می‌برند، در ایران هم به دو علت، تنوع محصول و دیگری موقعیت جغرافیایی خاص یعنی بودن در میان جهان اروپا و آسیا اهمیت راه، دو چندان بود. طبیعتا در کنار این مسیر، محلی برای اقامت هم نیاز بود.

معماری خانه‌های قدیی همگی طوری طراحی می‌شدند که فضای مجزا برای مهمان و اقامت‌شان در نظر گرفته می‌شد همچنین کاروانسرا‌ها هم به عنوان استراحتگاه‌های بین راهی که امکان تامین فضا برای چهارپایان را داشتند مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما تاریخ اولین هتل‌ها در ایران به عنوان اقامتگاه‌های شکیل‌تر با امکانات بیشتر به تاریخ روابط بین‌المللی ما و حضور مهمان‌های رسمی از دیگر کشور‌ها برمی‌گردد.

تا دوره فتحعلی‌شاه که هنوز وزارت خارجه نداشتیم اگر سفیر یا نماینده‌ای خارجی به ایران می‌آمد در خانه رجال و بزرگان اسکان می‌یافت. آن‌ها هم خانه‌هایی بودند که نماینده‌های دیپلماتیک اجاره می‌کردند و در آن ساکن بودند.

گراند هتل قزوین اولین هتل مدرن ایران است که در قزوین به این دلیل ایجاد شد که در آن زمان انزلی موقعیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بود چرا که نزدیک‌ترین و مرقون به صرفه‌ترین راه برای ارتباط با اروپایی‌ها و روسیه بود. در دوره ناصرالدین شاه که روس‌ها اقدام به ساخت راه انزلی قزوین می‌کنند نیاز به هتل مدرن هم احساس می‌شود برای همین اولین هتل‌های ایران و تهران را کشور‌های اروپایی تاسیس کردند.

زمان ساخت مهمانخانه بزرگ قزوین بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۵۹ شمسی همزمان با دومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا و به دستور او ذکر شده، اما تاریخ دقیق اولین هتل در تهران مشخص نیست.

در سفرنامه‌های باقی مانده از آن زمان از هتلی به نام دوفرانس نیز به عنوان اولین هتل تهران نام برده شده است. ارنست اورسل در گزارش سفرش در ۱۲۶۱ شمسی این چنین می‌نویسد: «بالاخره ما هم وارد شهر شدیم از یک خیابان دراز یک میدان بزرگ و چند کوچه پر پیچ و خم گذشته روبروی خانه قشنگی با باغچه پر از گل سرخ پیچک و انواع گل‌های دیگر که همه شکفته بودند توقف کردیم اینجا هتل دوفرانس، تنها هتل تهران بود. مالک مهربان و مودب آنجا ما را به اتاق‌هایی که به سبک هلندی تزیین شده بود راهنمایی کرد در این اتاق‌ها از دیدن تخت خواب‌های واقعی با ملافه‌های سفید و تمیز سخت خوشحال و حتی متعجب شدیم از تفلیس به اینور ما عادت خوابیدن در چنین اتاق‌های مجللی را تقریبا از یاد برده بودیم»؛ و پس از آن هتل دوپاری یا مهمانخانه پاریس بود که به روایتی به دست راننده فرانسوی مظفرالدین شاه بنا گردید هر دو مهمانخانه در خیابان علاءالدوله آن روز یا فردوسی امروزی بودند.

اما تقریبا همزمان با این وقایع کمی آنطرف‌تر خیابانی به نام لاله زار در حال ظهور بود همان باغ بزرگی که زمان مظفرالدین شاه بنیان‌گذاری شده و زمان ناصرالدین شاه نصف آن فروخته می‌شود و تبدیل به خیابان لاله زار می‌شود. این خیابان عمدتا شاهزاده‌نشین و اعیان‌نشین بود و خانواده‌هایی مانند خانواده عزیزالدوله یا امین السلطان یا علاء‌الدوله به آنجا آمدند و ساکن شدند.

در انتهای خیابان هم فروشگاهی به نام تهران توکو توسط یک هلندی تاسیس شد چیزی مثل فروشگاه‌های بزرگ امروزی که آینده لاله زار را پایه‌گذاری کرد. این فروشگاه به نوعی ویترین اروپا در تهران شده بود.

با توجه به این که عموما صاحب منصب‌ها و مقامات عالی رتبه در محدوده این خیابان زندگی می‌کردند در این دوره بود که رابطه با کشور‌های اروپایی تقویت می‌شود و در حقیقت سفارت خانه شکل می‌گیرد و به همین دلیل بدنه‌های تجاری خدماتی در آن ایجاد شد.

یک عامل مهم حیاتی در این دوره برای لاله‌زار جنگ جهانی اول بود که باعث تغییرات جمعیتی زیادی شد و انقلاب روسیه یکی از شاخص‌ترین‌هایش بود و جمعیت عظیمی از روسیه را به کشور‌های حاشیه‌ای از جمله ایران سرازیر کرد. روس‌ها عمدتا به تهران و در خیابان‌هایی با رنگ و روی اروپا یعنی خیابان علاءالدوله و لاله زار آمدند و شکل و حال این منطقه را تغییر دادند.

در همین دوره یعنی در حدود سال ۱۲۸۱ شمسی نصراله باقر اُف معروف به باقرخان قفقازی از یک خانواده ثروتمند و بانفوذ در گیلان به تهران آمد و هتلی در خیابان لاله‌زار افتتاح کرد که تا سال‌ها مهم‌ترین اقامتگاه این شهر بود. این اقامتگاه گراند هتل نام گرفت و با معماری جدید به طرز باشکوهی در سه طبقه بنا و نهایتا در سال ۱۲۹۵ شمسی افتتاح شد.

نقوش آجری بالای پنجره‌ها بیشتر تحت تاثیر معماری اروپا به خصوص سن پترزبورگ بود و بالکن‌های بیرون زده برخی اتاق‌ها گویای یک سلیقه تازه در جامعه آن روز‌ها محسوب می‌شد که کار دیدن خیابان و مردم و وسایل نقلیه را فراهم می‌کرد. سقف‌های شیروانی در دوره ناصری رونق پیدا کرد و یک صورت یا سنتوری مثلثی نمای شیروانی رو شکل می‌داد. تا قبل از احداث گراند هتل کمتر دیده میشد که سقف شیروانی حالتی تزئینی به خود بگیرد و واقعیت این است که این بنا عملا به جز عملکرد جدیدش یک نوع بدعه‌سازی جدید را در لاله‌زار رواج داد.

گراند هتل ۳۶ اتاق داشت و از لوکس‌ترین هتل‌ها بود و مهمان‌های عالیقدری که به تهران می‌آمدند همه در آن مستقر می‌شدند.

وقتی که انقلاب شوری در ۱۹۱۷ رخ داد و در روسیه جنگ داخلی برپا شد بین سرخ‌ها و سفید‌ها وضعیت بلبشویی حاکم شد و ایران منتظر ماند تا ببیند چه اتفاقی می‌افتد برای همین آقای براویت با یک روزنامه چاپ مسکو به دولت ایران اعلام می‌کند که من سفیر شوروی هستم و سپس به ایران می‌آید و در گراند هتل مستقر می‌شود و از پنجره اتاقش پرچم شوری رو آویزان و آنجا را به عنوان سفارت شوروی اعلام می‌نماید. گراند هتل اولین سفارت شوروی در ایران بوده و به همین دلیل جایگاه ویژه‌ای داشته است.

گراند هتل هر چه جلوتر رفت معروف‌تر شد، اما اوج فعالیت‌های فرهنگی آن، در زمان مدیریت غلامرضا شاپوری پدر عباس شاپوری آهنگساز معروف ایرانی بود که این هتل رو میزبان مهم‌ترین اجرا‌های موسیقی و نمایشی دوران کرد و پای کنسرت‌ها به گراند هتل باز شد. یکی از مهم‌ترین این اجراها، اجرای رستاخیز شهریاران اثر میرزاده عشقی بود، یکی از سرسخت‌ترین مخالفان رضاخان که عاقبت هم در ۱۲ تیر ۱۳۰۳ ترور شد و عکس تشییع جنازه معروفی هم دارد که بخشی از بدنه گراند هتل هم در این عکس مشخص است این اپرا بسیار مناقشه‌برانگیز بود.

از سال ۱۳۳۴ به بعد به دلیل توسعه شهری شمال تهران رونق گرفت و لاله‌زار رو به افول گذاشت مغازه‌داران این خیابان ترجیح دادند تا به مناطق بالای شهر مهاجرت کنند.

اما سال ۱۳۶۷ سریال هزار دستان علی حاتمی و دکورهایش در لاله‌زار قدیم، تصویر یک تهران فراموش شده را دوباره زنده کرد و لاله‌زاری را به نمایش درآورد که زمانی خیابان آلامد تهران بود و گراند هتل آن پاتق قرار‌های مهم سیاسی بود.

تهران من آمدم، سی سال دیرتر … سی سال پیرتر … تهران شهر اشغال شده، موطن، مادر

در مورد اینکه گراند هتل تا چه سالی به فعالیت خود ادامه داد اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما از حدود سال ۱۳۲۰ این هتل اتاق‌هایش را به مرور اجاره و تغییر کاربری داد و با تغییر شکل لاله‌زار به محل فروش وسایل الکتریکی بنای گراند هتل به پاساژ گراند تبدیل شد و همچنان به همین شکل باقی مانده است و حالا دیگر استحکام آنچنانی هم ندارد.