شباهت‌های سریال پایتخت و نهادِ سیاست در ایران

خلیج فارس:حالا که سریال تلویزیونی پایتخت به بخش جدایی ناپذیری از سرگرمی و ابزار مهندسی افکار عمومی در فصل بهار تبدیل شده، بد نیست اشاره کنیم به شباهت‌های «پایتخت» و حکمرانی و نهاد سیاست در ایران.

به گزارش«خلیج فارس»؛محمدعلی دستمالی در خبرآنلاین نوشت: حالا که سریال تلویزیونی پایتخت به بخش جدایی ناپذیری از سرگرمی و ابزار مهندسی افکار عمومی در فصل بهار تبدیل شده، بد نیست اشاره کنیم به شباهت‌های «پایتخت» و حکمرانی و نهاد سیاست در ایران.

در کشوری که جریان اصلی رسانه اعم از رادیو، تلویزیون و خبرگزاری‌ها در اختیار حاکمیت است و بخش خصوصی نمی‌تواند در این عرصه حضور پیدا کند، هیچ چیزی طبیعی‌تر از «انحصار»، «سفارشی سازی» و تلاش برای «مهندسی اجتماعی» نیست. این مهمترین بستر شکل‌گیری جریانات فرهنگی و هنری رسمی و حاکمیتی در کشوری است که مسابقه‌ی ماراتن یک نفره برگزار می‌کند!

در این ماراتن، رقیبی در کار نیست.

داور و ناظر هم نداریم.

هر وقت حال داشتی بدو، هر وقت عشقت کشید بنشین در سایه سار درخت کنار جاده و چیزی بنوش، بعد که حوصله کردی دوباره پاشو، خواستی بدو، نخواستی راه برو.

تو حتما و قطعا و یقینا به خط پایان خواهی رسید. می‌دانی چرا؟ چون فرجه تعیین نکردیم و عجله‌ای نداریم! قبلا فقط رادیو و تلویزیون و دنیای خبر چنین وضعیتی داشت. اما حالا چند سالی است که دنیای سینما نیز به چنین دردی مبتلا شده و شاهد فعالیت و رقابت نابرابر بین چند کنشگر و وضعیت متفاوت هستیم.

فیلمسازانی داریم که وصلند به نهادهای حاکمیتی و چیزی که برای آنها مطرح نبوده و نیست، رضایت مخاطب و میزان فروش فیلم در گیشه است! فیلمش را می‌سازد، دستمزد و پاداش و جایزه‌اش را می‌گیرد، سفارش کار بعدی را می‌گیرد و می‌رود خانه.

جریان دیگری داریم که با تغییر ژانر کمدی به لودگی و به کاربردن شوخی‌های جنسی و استفاده از سلبریتی‌های نوظهور عامه پسند، پول پارو می‌کند.

جریان سینمای مستقل هم که به سختی نفس می‌کشد. هم بیم آن دارد که مجوز اکران و تایم مناسب اکران نگیرد، هم ترس و هراس آن را دارد که فیلمش توقیف و گذاشته شود روی طاقچه‌ی بلند. عده‌ی دیگری هم هستند که غالبا فیلم را برای جشنواره‌های خارجی می‌سازند و دغدغه‌ی فروش ندارند.

در این مکاره بازار، با وجود فراگیرشدن اینترنت و فضای مجازی و با وجود آن که سالهاست صدا و سیما گوشت خود را تلخ کرده و خریدار و مخاطب ندارد، مردم هنوز هم می‌نشینند پای تماشای برخی سریال‌ها. در این میان، پایتخت وضعیت متفاوتی دارد و گویی طعمی گرفته شبیه خاطره و عنصری که بسیاری از خانواده‌های ایرانی، هنوز هم خواهان آن هستند. آیا دستیابی به چنین موفقیتی، فقط زاییده‌ی تلاش هنرمندان و سازندگان سریال است؟ البته که خیر! بخشی از ماجرا به خاطر همان ماراتن یک نفره است که وصف آن رفت، بخش دیگر نیز ریشه در این دارد که میلیون‌ها خانوار ایرانی، امروزه ابزار و اسبابی برای تفریح و تفرج و خوشگذرانی در اختیار ندارند و اگر تخمه و ذرتی نباشد و ننشینند پای تماشای سریال‌های ماهواره‌ای و یا نیفتند در چاله چوله‌های اسکرول اینستاگرام، نمی‌دانند روزگار خود را چگونه بگذرانند.

با توجه به دلایلی که شرح آن رفت، علی القاعده، سریال پایتخت و بسیاری دیگر از محصولات شبیه آن، بیش از آن که به «جامعه» و «ساخت اجتماعی» ایران شباهت داشته باشد، حکایت‌گر اهداف، رویکردها و سلایق آن نهادِ رسانه‌ای سازنده و پردازنده‌ای است که نه تنها کشور و جامعه‌ی ایران را بدین گونه می‌بیند، بلکه معتقد است که نگاه دیگران صحت و مشروعیت ندارد و جهان، همان چیزی است که در جامِ جم من می‌بینید! حالا بگذارید با ذکر چند مثال و مقایسه، به شما بگویم که چرا سریال پایتخت و به ویژه پایتخت ۷ از بسیاری جهات به نظام حکمرانی کشور شباهت دارد:

۱.مدت‌هاست نظام حکمرانی و نهاد سیاسی ما در امر «تولید گفتمان» و «تولید سیاست»، دچار ایستایی و وقفه شده است. پایتخت نیز چنین است. به ویژه در پایتختِ هفت، حقیقتا حرفی برای گفتن نیست. نه قصه‌ای داریم، نه ماجرای کانونی، نه چیزی که مردم را مشتاق کند که ببینند «بعد چه خواهد شد». سالهاست بسیاری از منتقدین می‌گویند سریال پایتخت جذابیت خود را از دست داده. یا باید تولید و پخش آن را متوقف کنید و یا قصه و رنگ و بوی تازه بگیرد. کو گوش شنوا؟

۲.در نظام حکمرانی، چهره‌های ثابت داریم که گویی همیشه باید بر روی صحنه باشند. همیشه باید پست و مقامی در اختیار داشته باشند. همیشه باید بدانها رجعت شود. پایتخت نیز چنین است. بدون تنابنده و مقدم نمی‌شود کار را دامه داد.

۳.نظام حکمرانی ما، آدم‌ها را به راحتی کنار می‌گذارد. حتی اگر حضور آنها موثر و آدم جمع کن باشد. پایتخت نیز چنین است. سارا و نیکا دختران گل سریال به راحتی کنار گذاشته شدند و کسانی جایگزین آنها شدند که نه شباهتی به سارا و نیکا دارند نه کارکرد و ویژگی‌های آنها را. بهروز هم. در مورد بهبود بیچاره هم اصلا بگذارید چیزی نگوییم و یک موز برداریم و برویم!

۴.تا زمانی که مرحوم خشایار الوند سکان اصلی سناریو را در دست داشت، سریال پایتخت، قصه و روند نسبتا معقولی داشت. حالا که او رفته، اغلب قسمت های داستان، مانند یک دورهمی است که چند آدم شیرین قرار است چیزی بگویند و بروند. نظام حکمرانی ما هم سالهاست، سند بالادستی و افق و سند توسعه و هدف عینی و متریک را رها کرده و دارای یک قصه و پیرنگ روشن نیست.

۵.در نظام حکمرانی ما و به ویژه در رقابت‌های انتخاباتی، برخی از چهره‌های سیاسی و اجرایی، دقیقا رحمان و رحیم هستند.

این دو جوان، نهایتا در حد مجلس گرمکن و آویزه و آکسسوار حضور دارند و بدون آنها، خانه‌ی داستان ویران نمی‌شود. مثال مشابه آنها را در حکمرانی و دنیای سیاست می‌خواهید؟ بفرمایید: میرسلیم، قاضی زاده هاشمی، زاکانی و افراد دیگری که آنها را به عنوان نامزد پوششی می‌شناسیم! البته از حق نگذریم؛ این بزرگان، با رحمان و رحیم دو تفاوت چشمگیر دارند: اول این که این بار، این دو برادر نه تنها چیزی عایدشان نمی‌شود، مجبورند بخشی از سکه‌های مهریه‌ی همسر زن داداش سابق را پرداخت کنند و دوم این که شیرین و دوست داشتنی هستند.

۶.نقی معمولی چکاره است؟ خدا عالم است! شنیده‌ایم در باشگاه، مربی کشتی است. مرد حسابی! با شهریه ناچیز باشگاه ورزشی، می‌توان خانه‌ی ویلایی به آن بزرگی اجاره کرد و خواهر و خواهرزاده را هم زیر بال و پر گرفت و پاترول چهار در سوار شد که مثل شیر سماور بنزین می‌سوزاند؟!

نقی معمومی، یک تیپ داستانی خاص است که ممکن است امثال او در جامعه‌ی ما فراوان باشند. اما در دنیای سیاست نیز، نظایر او کم نیستند. رجلان همه چیزدان که درباره‌ی همه چیز حرف می‌زنند، ظاهرالصلاح هستند اما از هیچ رانتی هم نمی‌گذرند و همه چیز را برای خودشان و خانواده‌اشان می‌خواهند.

۷.هما چرا چنین بی‌ثبات است؟ مگر عضو شورای شهر نبود؟ مگر گوینده‌ی تلویزیون نبود؟ مگر مقداری انگلیسی بلد نبود و دهان گویا و عقل روشن و چشم بینای خانواده و فامیل نبود؟ پس چرا حالا تبدیل شده به زنی مستاصل و مضطرب که شب و روز به خاطر ندانم کاری‌ها و سوتی‌های نقی توی سر خودش می‌زند و کاری از دست او ساخته نیست. چرا انباشت آن همه تجربه و دانش، از هما آدم دیگری نساخت؟ معادل هما در نظام حکمرانی و نهاد سیاست ما کی یا چیست؟ مجلس؟ شاید! فهیمه چی؟ او چرا پس از یک تغییر و استقلال نسبی؛ حالا تبدیل به یک عنصر ناتوان و وابسته شده و کفایت و توان تربیت و هدایت فرزندانش را ندارد؟ فهیمه همان نظام حزبی ما نیست؟ هست به گمانم.

۸.مردم علی آباد چرا در این داستان جایی ندارند؟ چرا فقط چند سیاهی لشکر شامل اعضای فامیل و اینها را در جشن تولد و جشن ختنه و اینها داریم و پس از آن، هیچ جا پیدایشان نیست؟ مثلا چرا دوربین پایتخت، ابر و درخت و کوه و قطار نشان می‌دهد اما خبری از نانوا و دوچرخه سوار و پیرمرد و دختر و پسر و دوره گرد و دیگر آدم‌های علی آبادی نیست؟ خودمانیم…در نهاد سیاست و حکمرانی هم، دوربین غالبا دور است از رخسار و حال و روز مردم علی آباد!

۹.ما در حکمرانی و سیاست، شاهد استفاده‌ی ابزاری از همه چیز هستیم و گاهی میزان استفاده، آنقدر زیاد و پرتکرار می‌شود که هیچ شور و طعمی برجای نمی‌ماند. مثلا از ابزار تبلیغات سیاسی و دینی، طوری استفاده می‌شود که گویی یک سخنران، قرار است برای تمام موضوعات نسخه بپیچد و درباره‌ی همه چیز حرف بزند و حکومت و اقتدار و دین را به هر چیز باربط و بی‌ربط پیوند بدهد. «پایتخت» نیز همین است. به فراخور سفارش دستگاه، روزی سر از ترکیه و بالن سواری و سوریه و جنگ با داعش درآورد، روزی جامه‌ی قرمز بر تن ترامپ می‌پوشاند، روزی دگر سراغ تاجیکستان می‌رود.

۱۰. هر سال که پخش پایتخت به پایان می‌رسد، کسی کاری به ایراد و اشکال آن ندارد و کار رها می‌شود تا اواخر پاییز. فکر کنم نظام انتخاباتی ما نیز همین است. چیزی آماده نیست و در یک مدت کوتاه، باید نامزدها تایید صلاحیت شوند، تبلیغات عجولانه و دفعتی و بی‌برنامه باشد و مشارکت نیز، هر بار کمتر و کمتر.

۱۱.نهاد سیاست و حکمرانی، خیلی وقت‌ها برای تبیین و توجیه مسائل، سراغ موضوعاتی می‌رود که هیچ جوره باورپذیر نیستند. پایتخت نیز همین است. شهاب سنگ، تاکسی پرنده، انتقال بیماری از میمون به بهتاش و خیلی چیزهای دیگر.

۱۲.چرا ارسطو عامل، پس از عمری رانندگی، جهانگردی، تجارب متفاوت، تجارت و خیلی چیزهای دیگر، هنوز هم آدم خام و عجیب و غریبی است؟ شاید معادل و شبیه ارسطو در دنیای حکمرانی، برخی از سیاستمداران و مدیران ما هستند که در چندین و چند نهاد و وزارتخانه فعالیت کرده و تجارب متفاوت اندوختند. اما هنوز هم در گفتار و رفتار آنها، اثری از بلوغ و پختگی نیست.

اینها شباهت‌هایی بود که به ذهن من رسید.