راه آهن؛ مطالبه 150 ساله مردم بوشهر

 عبدالرحمن برزگر

در بررسی اسناد تاریخی، موضوع راه آهن بوشهر نخستین بار در روزنامه «مظفری» در مورخ 28 مرداد 1281 شمسی مطرح شد.

این روزنامه با مدیریت «لبیب الملک شیرازی» طول خط آهن کشورهای آلمان، روسیه، فرانسه، اتریش، انگلیس، ایتالیا، اسپانیا، بلژیک و دانمارک را مقایسه می کند و می نویسد که «خط آهن و گالسکه آتشینِ فرانسه از نظر طول و سرعت بهتر است.»

مقایسه ها نشان از طرح موضوع مهمی به نام راه دارد که آن زمان به ویژه عبور و مرور مسافرین و کالا از گمرک به شدت در خطر بود. اوضاع نابسامان جاده های بوشهر شیراز و بوشهر و فراشبند به واسطه نا امنی، تجارت را به خطر انداخته بود. از همین روی انگلیس برای ایجاد کریدوری امن برای تحرکات و مقاصد نظامی، طرح قطار را از بوشهر به شیراز به بهانه کمک به تجارت، مطالعه می کند.

دولت انگلیس با امکاناتی که از هندوستان وارد کرد، در سال 1297 شمسی مبادرت به احداث چند ایستگاه از بوشهر به برازجان و دالکی می نمایند.

نخست از طریق راه پودری (صلح آباد) به گمرک برای حمل بار و در میانِ راه نیز از چهار محل قدیم بوشهر مسافر سوار می کند.

چاپخانه علوی به سفارش مسئولین راه آهن، مبادرت به چاپ دفترچه مسافر با عنوان «کتابچه تعیین جای مسافرین و اموال التجاره (خط ریل بوشهر- برازجان)» می کند که تصویر دفترچه و سرگذشت راه آهن و اتفاقات ما قبل و ما بعد آن در دوره قاجاریه در کتاب ارزشمند موسسات تمدنی، اثر آقای امید زاهد درج شده است. (این کتاب در کتابخانه مرکز ایرانشناسی شعبه بوشهر موجود است.)

در سال 1285شمسی، خط آهن در مسیر بوشهر تا برازجان به طول 60 کیلومتر توسط انگلستان و با اهداف نظامی احداث شد. این خط اگر چه کاربرد نظامی داشت، ولی واردات کالای انگلستان از طریق بوشهر را آسان می‌کرد.[1]

این راه‌آهن چون توجیه و کاربرد اقتصادی نداشت پس از سه سال برچیده شد.[2] در پایان جنگ جهانی اول، انگلستان پیشنهاد فروش این راه‌آهن را به بهایی گزاف به شهردار وقت بوشهر داد، اما متأسفانه شهرداری بودجه کافی برای خرید آن نداشت. انگلیسی‌ها هم خطوط را جمع‌آوری کرده با خود به بصره بردند.[3]

از آن به بعد، تلاش ها بر روی جاده صعب العبور و کمرکش کُتل مِلو و پیرزن (دالکی به کنارتخته) متمرکز شد و عملا خط راه آهن به شیراز از خاطره محو و به تاریخ و آرزوهای دور دراز سپرده شد.

با قدرت رسیدن رضاخان، در 23 مهر 1306 شمسی، یکسال پس از تصویب لایحه تأسیس راه‌آهن سراسری، نخستین کلنگ احداث راه‌آهن سراسری به دست رضاشاه بر زمین در تهران زده شد.[4]

رضاشاه کلنگ نقره‌ای ساخت ایستگاه مرکزی راه‌آهن را بیرون دروازه محمدیه تهران (دروازه گمرک امروزی) بر زمین زد و از همان هنگام کار ساخت بنای ایستگاه مرکزی راه‌آهن از سه نقطه جنوب، مرکز و شمال آغاز شد.[5] پس از گذشت 11سال از تاریخ شروع به ساخت راه‌آهن سراسری، در شهریور 1317شمسی، دو خط شمال و جنوب در ایستگاه سمیه در منطقه شازند اراک در استان مرکزی به یکدیگر متصل شدند.

این خط که بندر شاهپور (بندر امام خمینی کنونی) در غرب خلیج‌فارس را به بندر شاه (بندر ترکمن) در شرق مازندران پیوند می‌داد در چهارمین روز از شهریور 1317ش، با تشریفات رسمی افتتاح و بهره‌برداری از آن آغاز شد.[6]

«رادا» علامت اختصاری راه‌آهن دولتی ایران

هر چند روزنامه «خلیج ایران» با مدیریت «یوسف اخوت» در دهم بهمن 1319 دو مطلب با عناوین «توجهات مخصوص دولت شاهنشاهی به خط فارس و بنادر» و «مژده مژده مژده، کشیدن خط آهن بین شیراز و بوشهر» درج می کند، اما ایران در گیر جنگ جهانی دوم شد و تا الان سوت قطار در بوشهر شنیده نشده است.

گفتنی است که در دوره پهلوی، استان بوشهر در حوزه های مختلف به ویژه تجارت رو به افول گذاشت و همین امر باعث شد که عزم و اراده ای برای بازگشت روزهای طلایی تجارت در بوشهر نباشد.

«رادا» علامت اختصاری راه‌آهن دولتی ایران

نا گفته نماند که نخستین زمزمه‌های ساخت خط راه آهن برای بوشهر در سال 1872 میلادی (مصادف با 1205 شمسی) در گزارشی تحت عنوان «راه آهن دره فرات» شنیده شده است. این سند نوع یافته توسط «ویلیام آینزورث» نوشته شده و حاوی «نقشه کلی برای نشان دادن مسیرهای راه آهن پیشنهادی در غرب آسیا» است. [7]

در بخشی از این گزارش که توسط دوست ارزشمندم (آقای محمد صفدران) برای متن این مقاله ترجمه شده آمده است: «…دشت‌هایی که زمانی پر از آتشکده‌هایی بود که ثروت آن‌ها درنده‌گری پادشاهان مقدونی را وسوسه می‌کرد، وجود دارد و هنوز هم تا حدودی آباد و زراعت به استثنای مناطق بی‌ثمر، روستاها، آب و کشت و زرع در آنها دیده می‌شود. با اتمام راه بهبهان به بوشهر و بوشهر نیز به اندازه گرین بندر خوبی است، و هزینه های ساخت اسکله فرود[تخلیه] نیز بیشتر از جاهای دیگر نخواهد بود (به جز شاید در مُحَمَرّه [خرمشهر]، جایی که کالاها را می توان در یک اسکله چوبی فرود آورد)، شهر [بوشهر] متمدن است و به اروپاییان عادت کرده و به عنوان بندر شیراز برای تجارت اروپا مهمتر از همه، اگر امکان ادامه خط از ساحل به کورراچی [کراچی] وجود داشته باشد، بوشیر [بوشهر] در جاده مستقیم سود زیادی خواهد داشت… خطی از اصفهان به شیراز نیز منتهی می‌شود و به نظر می‌رسد که خط بوشهر به شیراز بسیار محتمل است که با توجه به شکنندگی صخره ها، ارتفاع کم، تراس های صخره ای و امکان دو برابر شدن آنها در مکان ها با پیروی از مسیر منحرف ترِ دره های عرضی، یا تونل زدن در جاهایی که پرشتاب هستند، یک خط منشعب از بوشهر به شیراز در نهایت امکان پذیرترین و بهترین خدمت به منافع ایران با افتتاح یک بزرگراه به ایران مرکزی است. آقای داوز! باید رعایت شود از آنجایی که چنین خطی از خط تنه اصلی در سر دوشستان [دشتستان] یا دشت کم ارتفاع ساحلی در جایی نزدیک دالکی خارج می شود، صرفه جویی قابل توجهی در فاصله بین بوشهر و شیراز حاصل می شود…»

این گزارش که 152 سال پیش نوشته شده ضمن ارائه مطالعه دقیق جامع و تفصیلی به بررسی جامعه شناختی و مردم شناسی منطقه نیز پرداخته که در نوع خود کم نظیر است.

طرح خط آهن بوشهر تا سال 1384 در محاق فراموشی سپرده شد تا اینکه هیئت وزیران در سفر بهمن ماه همان سال به بوشهر، موافقت نمود: «وزارت راه و ترابری موظف است مطالعات راه آهن بوشهر ـ شیراز به طول ۴۲۵کیلومتر را تکمیل و برای طرح در کمیسیون ماده (۳۲) قانون برنامه چهارم توسعه در نیمه اول سال ۱۳۸۵ ارسال و پیگیری کند.» [8]

فارغ از اهمیت موضوع حیاتی راه آهن بوشهر، اخبار ضد و نقیض این سالها توسط مسئولین وقت و تناقض گویی در انجام عملیات و تخصیص اعتبارات به آن، تا به امروز وعده ها پیرامون راه آهن به جز سر در گمی چیزی در بر نداشته است.

تازه ترین گزارش در این خصوص به یادداشتی در پایگاه اطلاع رسانی خلیج فارس در بیست و دوم مهر 1403 تحت عنوان «راه آهن بوشهر در ایستگاه بی پولی/کارگاه هایی که در آستانه تعطیلی است» می باشد که به ضرورت تزریق اعتبار به پروژه با توجه به وعده «صادق» [خانم وزیر] پرداخته است.

در این مجال آنچه بیشتر اهمیت دارد، مراودات و پیشینه تاریخی بوشهر و فارس (شیراز) است. بوشهر جزو ولایت فارس بوده و تا چندی پیش هم برق و آب آن روی چارت سازمانی استان فارس بسته می شده است و این تعامل ادامه دارد. این دو استان نقاط مشترکی دارند که می توانند با تشکیل کنسرسیوم هایی با هم پوشانی مشکلات عدیده خود را مرتفع سازند.

از این رو به نظر می رسد لزوم همگرائی و حکمرانی استانی بیش از پیش احساس می شود که در یادداشت جداگانه ای بیشتر درخصوص این مهم خواهم نوشت.

——»» پی نوشت ها
[1] . تاریخچه راه‌آهن در ایران، تین نیوز، www.tin.ir.
[2] . راه‌آهن در ایران، همان، ص 14.
[3] . تاریخچه راه‌آهن در ایران، تین نیوز.
[4]. هدایت، مهدیقلی‌خان؛ همان، ص 372.
[5]. امروزه این ایستگاه با وسعت 174 هکتار به خیابان‌های شوش، کشتارگاه (بهمن)، بزرگراه بعثت و خیابان ری (شهید رجایی) محدود می‌شود.
[6] . راه‌آهن در ایران (اسناد احداث راه‌آهن سراسری) سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص 10.
[7] جزئیات انتشار: لندن: آدامز و فرانسیس، 1872. تجدید چاپ شده از مجله ماهانه جدید Colburn’s New Monthly Magazine
[8] مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

در این زمینه

• راه آهن بوشهر در‌ایستگاه بی‌پولی/ کارگاه‌هایی که در آستانه تعطیلی است
• وعده «صادق» برای راه آهن بوشهر + ویدئو
• انتظارات بوشهر از دولت پزشکیان؛ همان همیشگی!
• پروژه راه آهن در ایستگاه تنگستان متوقف شد!
• راه آهن بوشهر در مصوبات دولت جا ماند + جدول