ایران، بازار شیشه افغانستان

اعتماد نوشت: در گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC که روز دهم سپتامبر ۲۰۲۳ (۱۹ شهریور ۱۴۰۲) در وین منتشر شد، اعلام شده که در فاصله سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲، محموله شیشه افغانستان به کشور‌های ازبکستان، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، قرقیزستان، هنگ‌کنگ، چین، پاکستان، استرالیا، اندونزی، سری لانکا، هند، امارات متحده عربی، شرق آفریقا، جمهوری تانزانیا، موزامبیک، یمن، بحرین، ایران، جمهوری چک و فرانسه ارسال شده و مجموع کشفیات شیشه در این مناطق، از ۲.۵ تن در سال ۲۰۱۷ به ۲۹.۷ تن در سال ۲۰۲۱ رسیده که افزایش ۱۲ برابری کشفیات در این بازه ۵ ساله، نشان‌دهنده افزایش تولید است و می‌تواند بر اثر تغییر روش ساخت مت آمفتامین اتفاق افتاده باشد.

این گزارش، تایید می‌کند که مت آمفتامین در افغانستان با سه جور پیش ساز تولید می‌شود؛ «اِفِدرین» استخراج شده از گیاه بومی افدرا (توت قرمز) که یکی از مناطق رویش آن، نواحی کوهستانی و صخره‌ای افغانستان است، «سودوافدرین» استخراج شده از دارو‌های سرماخوردگی، «افدرین» صنعتی که به طریق غیرقانونی از مرز چین، هند، کشور‌های آسیای میانه و پاکستان به لابراتوار‌های تولید مت آمفتامین در افغانستان می‌رسد. کارشناسان UNODC در این گزارش تاکید دارند که اگرچه ممکن است فرآوری گیاه افدرا برای تولید شیشه، یک روش مقرون به صرفه باشد، اما با توجه به حجم بالای کشفیات مت‌آمفتامین افغانستان، بعید است که تولید، به استفاده از افدرین گیاهی محدود شده باشد و بنابراین، در حال حاضر هر سه شیوه (استفاده از سودوافدرین موجود در دارو‌های سرماخوردگی، افدرین صنعتی و افدرین گیاهی) به‌طور همزمان در لابراتوار‌های تولید شیشه افغانستان کاربرد دارد.

کارشناسان UNODC در این گزارش، بابت تغییر رژیم بازار‌های مواد در جهان به جهت ورود حجم بالای مت آمفتامین افغانستان ابراز نگرانی کرده‌اند و هشدار داده‌اند که افزایش تولید شیشه در افغانستان، تشدید ناامنی در کل منطقه آسیا و اروپا را در پی خواهد داشت، چون محموله‌های شیشه افغانستان، باید از جنوب غرب آسیا و جنوب شرق اروپا به شمال و مرکز اروپا برسد که حتما بازار‌های خرده فروشی ۳۳ کشور در این مسیر هم از همین محموله‌ها تغذیه می‌شوند علاوه بر اینکه تردد کاروان‌های مواد از این مسیر، به افزایش جرایم سازمان یافته منجر خواهد شد…. گزارشی که روز دهم سپتامبر درباره تولید شیشه در افغانستان منتشر شد، دومین گزارش سازمان ملل طی ۴ ماه اخیر است.

تیر ماه امسال و در سالروز جهانی مبارزه با مواد مخدر، سازمان ملل با انتشار گزارشی اعلام کرد: «افغانستان از تولیدکنندگان عمده مت آمفتامین‌ها در منطقه است و کاهش کشت تریاک می‌تواند به تغییر به سمت تولید مواد صنعتی منجر شود که بازیگران مختلف از آن سود خواهند برد.» طالبان طی ۱۸ ماه اخیر و بعد از فرمان ممنوعیت تولید و خرید و فروش مواد که آوریل ۲۰۲۲ توسط هبت‌الله آخوندزاده؛ سرکرده طالبان صادر شد، همواره مدعی مبارزه با تجارت مواد بوده و حتی اوایل تابستان امسال و زمانی که اعلام شد وسعت مزارع خشخاش در این کشور در سال ۲۰۲۲، با افزایش ۳۲ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ به ۲۳۳ هزار هکتار رسیده و سال ۲۰۲۲ بیش از ۶۱۰۰ تن تریاک به انبار‌های افغانستان منتقل شده، طالب‌ها، خبرنگار یک رسانه بین‌المللی را با خود همراه کردند تا یک گزارش تبلیغاتی با تیتر «کاهش ۸۰ درصدی کشت خشخاش در افغانستانِ بعد از حضور طالبان» از امحای مزارع خشخاش در شرق، مرکز و شمال شرق افغانستان که از دو دهه قبل، پاک‌ترین مناطق به دلیل کاهش وسعت کشتزار‌های خشخاش بوده، تهیه کند در حالی که گزارش‌های اخیر سازمان ملل از افزایش وسعت مزارع خشخاش و تداوم قاچاق هرویین و رشد تولید مت آمفتامین در افغانستان، ثابت می‌کند شعار «مبارزه با تجارت مواد» صرفا برگ برنده‌ای برای میز مذاکره با جامعه جهانی بود که به نظر می‌رسد با انتشار گزارش اخیر UNODC، این برگ برنده هم کارکرد خود را از دست داده است….

راز ۱۰ ساله

استفاده از افدرین گیاهی برای تولید شیشه در افغانستان، اولین‌بار توسط دیوید منسفیلد؛ مشاور سازمان توسعه و تحقیقات پایدار OSDR افشا شد. سپتامبر ۲۰۱۹ منسفیلد که به مدت ۱۱ سال، بر اقتصاد زیرزمینی و غیرقانونی در افغانستان تحقیق می‌کرد، در گزارشی با عنوان «ناشناخته‌های موج جدید تولید مت آمفتامین در افغانستان» نوشت: «در سه سال گذشته، تاجران برای خرید گیاهی که قبلاً فقط به عنوان سوخت استفاده می‌شد، به شهر تیوِرِه در ولایت غور (غرب افغانستان) رفته‌اند. این گیاه وحشی که در کوهستان رشد می‌کند و در زبان محلی به نام اومان (افدرا و معروف به توت قرمز) شناخته می‌شود، منبع افدرین؛ پیش ساز اصلی در تولید مت آمفتامین است.

این گیاه بعد از خشک شدن، آسیاب و بسته‌بندی شده و سپس با کامیون به ولایت فراه در جنوب غربی افغانستان و سایر ولایات منتقل می‌شود تا برای تولید محصولی که در افغانستان و ایران به نام شیشه معروف است و به شکل تدخینی یا تزریق مورد استفاده قرار می‌گیرد فرآوری شود. اومان، غیر از شهر تیوره، در باقی شهر‌های ولایت غور هم فروخته می‌شود علاوه بر اینکه از سال ۲۰۱۸، تاجران ولایات فراه و هلمند (در جنوب غربی افغانستان) اومان را از شهر‌های دیگری هم خریداری کرده‌اند.» منسفیلد در بخش دیگری از این گزارش نوشت: «کشف مت آمفتامین در افغانستان تا همین اواخر بسیار کم بود و باور بر این بود که مت آمفتامین، در ایران یا پاکستان ساخته شده، اما ظهور یک بازار پر جنب و جوش برای گیاه اومان نشان می‌دهد که صنعت تولید مت آمفتامین در افغانستان مستقر است.

تا پیش از آشنایی صاحبان آشپزخانه‌های شیشه با روش استخراج افدرین گیاهی، سودوافدرین موجود در دارو‌های سرماخوردگی قاچاق شده از ایران یا پاکستان در تولید مت آمفتامین مورد استفاده قرار می‌گرفت و حالا تولید شیشه با افدرین گیاهی، بسیار ارزان و سودآور است چنانکه هزینه تولید با افدرین گیاهی، معادل نصف هزینه تولید با سودافدرین استخراج شده از دارو‌های سرماخوردگی وارداتی از ایران و پاکستان است.» منسفیلد در بخش دیگری از گزارش خود نوشته بود که افدرای خشک شده، در گونی‌های ۷۰ کیلویی به سمت آشپزخانه‌هایی در شهر‌های «گلستان» یا «باکواه» (در ولایت فراه) حمل می‌شود در حالی که در این مسیر، کمترین خطر، مواجه شدن با ماموران دولتی و پلیس است، اما حمله راهزنان که در واقع، گروه‌های رقیب، طالبان یا شبه نظامیان مخالف دولتند، بسیار خطرناک‌تر است.

منسفیلد در این گزارش اشاره داشت که هم پلیس و نیرو‌های دولتی و هم طالبان و مخالفان دولت در صورت حمله به خودرو‌های حامل افدرا، رشوه می‌گیرند که رقم رشوه از ۰.۰۷ دلار به ازای هر کیلو تا ۱۵۰ دلار به ازای هر خودرو متفاوت است و معمولا یک راننده حامل افدرا تا زمانی که به بازار «عبدالودود» در شهر بکواه برسد، حدود ۱۱۵۰ دلار به پلیس یا طالبان و مخالفان دولت رشوه می‌دهد. طبق گزارش منسفیلد، بازار عبدالودود، مرکز فروش افدرین گیاهی و حلال‌های مورد نیاز تولید‌کنندگان شیشه و هرویین بود که در زمان ریاست‌جمهوری اشرف غنی، چند بار توسط پلیس افغانستان به آتش کشیده شد و منسفیلد می‌گفت که به دنبال این اتفاقات، بازار عبدالودود از رونق افتاده، اما در عوض، خرید و فروش افدرین (پیش ساز تولید شیشه) تولوئن (حلّال مورد استفاده در تولید هرویین) و سودسوزآور (هیدروکسید سدیم، حلّال مورد استفاده در کریستالیزه کردن مت آمفتامین) در خانه فروشندگان انجام می‌شود، چون تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که آشپزخانه‌های شیشه، همچنان در ولایت فراه (غرب افغانستان) فعال است.

منفسیلد در این گزارش به نخ ربط تغییرات قیمتی شیشه در افغانستان و تحولات اقتصادی ایران هم اشاره کرده بود و در تحلیل کاهش قیمت هر کیلو شیشه از ۷۰۰ دلار به ۲۵۰ دلار در سال ۲۰۱۸، به نقل از قاچاقچیان، سقوط ۶۴ درصدی قیمت شیشه در بازار افغانستان را به تأثیرپذیری از تورم و گرانی ارز و کاهش قابل توجه ارزش ریال ایران ربط داده بود. منسفیلد در این گزارش بر اساس حرف‌هایی که از روستاییان و رانندگان و تاجران بازار عبدالودود شنیده بود، نوشت: «از ۴۵۰ کیلو افدرا، ۱۲ کیلو افدرین به دست می‌آید که برای تولید ۸ کیلو شیشه کافی است. حدود ۱۴۰۰ روستا در ولایت غور، در ارتفاع بالای ۲۵۰۰ متر و حوالی رویشگاه افدرا هستند و اگر در هر روستا در طول فصل برداشت که حدود ۳۰ الی ۴۰ روز است، ۱۲ نفر و هر نفر روزانه ۴۵ کیلو افدرا برداشت کنند، هر روستا، سالانه ۲۲ تن افدرای برداشت شده دارد که این حجم برای تولید ۳۹۰ کیلو شیشه کفایت می‌کند.

رویشگاه اومان، نقاطی است که کشت خشخاش هم ممکن نیست و بنابراین، برداشت افدرا که کار آسانی هم نیست، حالا به یک منبع درآمد برای کوهپایه نشینان هم تبدیل شده چنانکه با برداشت روزانه ۴۵ کیلوگرم افدرا، در هر روز حدود ۳۰ دلار درآمد دارند، چون تاجران اومان، در طول فصل برداشت، روزانه ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم افدرا از کوهپایه نشین‌ها می‌خرند. تعدادی از رانندگان کامیون گفته‌اند سالانه ۱۳۰ تن افدرا به بازار عبدالودود می‌رسانند. تعدادی از تاجران گفته‌اند در هر فصل برداشت، ۱۸۰ تن افدرا می‌خرند، اما هم تعداد رانندگان، هم تعداد تاجران، هم تعداد روستا‌هایی که افدرا برداشت می‌کنند و هم حجم باری که به بازار عبدالودود می‌رسد نامعلوم است.» منسفیلد در این گزارش، در اشاره به تغییرات بازار عرضه مواد در ایران طی سال‌های ۱۳۸۸ (آغاز شیوع مصرف شیشه در جمعیت عمومی ایران) تا سال ۱۳۹۸ نوشت: «در طول دهه گذشته، ایران به یکی از بزرگ‌ترین بازار‌های شیشه در منطقه تبدیل شده و الگوی چند مصرفی شیشه و هرویین در این مدت به‌طور فزاینده‌ای رایج شده است.

مصرف شیشه به جمعیت عمومی رسیده، اما بین کارگرانی که شغل دشوار یا با ساعات طولانی دارند و همچنین بین جوانانی که روابط جنسی کنترل نشده دارند، رواج بیشتری دارد. تا همین اواخر تصور می‌شد که ایران محل تولید عمده شیشه – هم برای مصرف داخلی و هم برای مقادیر کم صادرات باشد، اما تلاش‌های مقامات ایرانی و مقابله با آشپزخانه‌های شیشه ظاهراً به توقف تولید در ایران منجر شده علاوه بر اینکه قاچاق دارو‌های سرماخوردگی و سودوافدرین از ایران به افغانستان هم کاهش یافته، اما حالا گزارش‌هایی از کاهش قیمت شیشه افغانستان در ایران به دست آمده علاوه بر اینکه مصرف‌کنندگان هم از کاهش خلوص ماده مصرفی شاکی شده‌اند.» منسفیلد ضمن اشاره به داستان‌های تایید نشده درباره ایجاد کانون‌های موازی تولید مت آمفتامین در هند و ژاپن، نام ایران را در فهرست کشور‌هایی قرار داده بود که با خطر تبدیل شدن به بازار شیشه افغانستان مواجهند. در این فهرست، نام پاکستان، هند، عراق، سوریه، عربستان سعودی، کشور‌های حاشیه خلیج فارس، بحرین، جمهوری چک و هلند هم ذکر شده بود. یافته‌های منسفیلد، بعد از ۴ سال توسط سازمان ملل تایید شد.

در گزارش اخیر UNODC و در نقشه‌ای که از بازار شیشه ۱۹ کشور واقع در آسیای میانه، شرق و جنوب و غرب آسیا، اقیانوسیه، شرق و جنوب غربی آفریقا، اروپای مرکزی و شمالی ترسیم شده، پاکستان، ایران، هند، امارات متحده عربی، بحرین و جمهوری چک، مطابق پیش بینی منفسیلد، به بازار شیشه افغانستان تبدیل شده‌اند…

دولت ایران یکی از امضاکنندگان کنوانسیون ۱۹۸۸ و متعهد به جلوگیری از ورود، خروج یا انحراف پیش‌ساز‌ها و حلال‌های مورد استفاده در تولید مواد مخدر یا روانگردان و از جمله‌افدرین (پیش‌ساز مت‌آمفتامین) فنیل ۲ پروپانون (پیش‌ساز مت‌آمفتامین) سودوافدرین (پیش‌ساز مت‌آمفتامین) اسید فنیل استیک (پیش‌ساز مت‌آمفتامین) و انیدریداستیک (پیش‌ساز هرویین) است و بنا به همین تعهد هم از ابتدای دهه ۱۳۹۰ و زمانی که با اعتراض هیات بین‌المللی کنترل مواد مخدر INCB و چرایی افزایش ۵ برابری نیاز به سودوافدرین (از ترکیبات دارو‌های ضدحساسیت و سرماخوردگی) مواجه شد، در بررسی ساختار شیشه‌های کشف شده در داخل کشور، به واقعیت خودکفایی آشپزخانه‌ها در تولید شیشه با پیش ساز به دست آمده از دارو‌های سرماخوردگی قاچاق شده از خاورمیانه رسید.

اقدام دولت برای مقابله با واردات دارو‌های قاچاق، تغییر فرمول ساخت دارو‌های سرماخوردگی و کاهش خرید سودوافدرین از منابع جهانی، پایان کار آشپزخانه‌ها نبود و طی سال‌های اخیر، برخی آشپزخانه‌ها – اگرچه که تعدادشان، دیگر قابل مقایسه با اعداد ابتدای دهه ۱۳۹۰ نیست – با روش‌ها و ترکیبات دیگری همچون متکاتینون و نمک حمام و مفدرون، مشغول ساخت محصولی بوده‌اند که فقط شبیه «شیشه» است و در پاتوق‌های خیابانی عرضه می‌شود… فعالیت آشپزخانه‌ها در ایران، یک رقابت آشکار با جریان تولید در افغانستان است؛ هم از باب قیمت و هم از باب کیفیت.

تابستان ۱۳۹۷، ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره واردات «شیشه ارزان‌قیمت» از افغانستان هشدار داد. یک سال بعد، این هشدار با خبر «کاهش ۸۰ درصدی قیمت عمده فروشی هر کیلو شیشه از ۸۰ میلیون تومان به ۱۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان در ایران» تایید شد. اولین فرض این بود که شیشه افغانستان، به دلیل صعود یک‌باره قیمتی در نیمه دهه ۱۳۹۰، بازار خود را در ایران از دست داده و شبکه قاچاق می‌خواهد با عرضه جنس ارزان قیمت، رمق دوباره به این بازار برگرداند. فرض دوم ولی به واقعیت نزدیک‌تر بود؛ به دنبال افزایش تولید شیشه در افغانستان و رشد حجم ورودی به بازار ایران، قیمت هم شکسته است. سال ۱۳۹۸، حدود ۸ سال از آزمون و خطای تولید مت آمفتامین در افغانستان می‌گذشت. در این سال، UNODC در گزارشی اعلام کرد که کشفیات شیشه در افغانستان، از ۲ مورد در سال ۲۰۱۱ به ۱۵۳ مورد در سال ۲۰۱۴ افزایش یافته علاوه بر اینکه در ۱۵ ولایت افغانستان که اغلب در نوار غربی (پشت مرز‌های ایران) هستند، آشپزخانه شیشه شناسایی شده است.

نگاهی به تقویم کشفیات مواد افغانستان بعد از حضور دوباره طالبان

روز ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ (۱۵ اگوست ۲۰۲۱) شهر کابل سقوط کرد و دور جدید حکومت طالبان در افغانستان آغاز شد. از این تاریخ تا امروز، گزارش‌های متعددی درباره کشف محموله‌های مت آمفتامین افغانستان در کشور‌های دور و نزدیک و همچنین ایران، منتشر شده که برخی از این گزارش‌ها را مرور می‌کنیم.

ایران: دی ۱۴۰۰ محموله ۴۷۶ کیلویی شیشه که از افغانستان وارد کشور شده بود در شهرستان نی‌ریز استان فارس کشف شد… مرداد پارسال، حجیم‌ترین محموله شیشه از مبدا افغانستان در گمرک شرق کشور کشف شد؛ محموله‌ای به وزن هزار و ۱۱۸ کیلو (یک تن و ۱۱۸ کیلو و ۸۰۰ گرم) که در یک تانکر سوخت و یک کامیون جاسازی شده بود و راننده هر دو خودرو، افغانی بودند و خودرو‌ها همزمان از افغانستان به ایران آمده بودند. این ششمین محموله حجیم شیشه در سال ۱۴۰۱ بود. پیش از آن، محموله‌های شیشه به وزن ۵۸۰ کیلو، ۱۵۴ کیلو، ۴۰۰ کیلو، ۶۱ کیلو و ۱۰۰ کیلو در گمرک شرق کشف شد که همگی از افغانستان به ایران رسیده بود … آذر ۱۴۰۱ فرمانده انتظامی استان یزد از توقیف ۷۳۰ کیلو شیشه جاسازی شده در یک کامیون ورودی از افغانستان خبر داد.

این کامیون با گذر از استان گلستان به مقصد مرکز و غرب کشور در حرکت بود … تیر امسال ۴۵۰ کیلو شیشه در استان تهران کشف شد. این محموله جاسازی شده در یک تریلی، از افغانستان و به مقصد استان‌های غربی وارد کشور شده بود … مرداد امسال، برای اولین بار در سال جاری، ۵۰۰ لیتر مت آمفتامین مایع (آبکار و آماده برای پخت و تبدیل به شیشه کریستالیزه) در ایران کشف شد. این محموله، در افغانستان داخل یک تریلی جاسازی شده بود که در استان هرمزگان ضبط شد. شهریور امسال ۲۶۸ کیلو و ۲۰۰ گرم شیشه در شهرستان زاهدان کشف شد. مبدا این محموله، افغانستان بود … شهریور امسال ۲۱۰ کیلو شیشه در استان گلستان کشف شد. این محموله از افغانستان وارد کشور شده بود … هفته گذشته، بیش از ۹۰ کیلوشیشه در گمرکات مرزی «دوغارون» و «ماهیرود» کشف شد.

یکی از محموله‌ها به وزن ۱۲ کیلو و ۲۰۰ گرم، در کوله پشتی دو زن افغانی ورودی به ایران و محموله دوم به وزن ۷۸ کیلو و ۷۵۰ گرم، در مخازن کامیون یک راننده افغانی ورودی به ایران جاسازی شده بود … با توجه به اینکه تنها بخشی از شیشه تولید شده در افغانستان، وارد خاک ایران می‌شود تا بعد از تغذیه بازار داخلی، به سایر کشور‌ها برسد، نکته مهم در کشفیات شیشه در ایران، دفعات توقیف یکباره محموله‌هایی با اوزان بالا در کشور است که نشانه سازمان‌یافتگی اقدامات در مبداء (افغانستان) به منظور قاچاق گسترده به شکل تغذیه بازار ایران از طریق خرد کردن بخشی از محموله در مسیر‌های فرعی داخل ایران و حمل بخش اعظم محموله از مسیر ایران به حوزه خلیج فارس، آسیای میانه یا حوزه بالکان است.

اواخر اردیبهشت امسال، پلیس هند از کشف محموله‌ای شامل ۲۵۰۰ کیلو مت آمفتامین در مرز دریایی این کشور خبر داد و اعلام کرد که مبدا این محموله، افغانستان بوده که به مقصد هند، سری لانکا و مالدیو بارگیری شده است. پلیس هند اعلام کرد که این محموله از آب‌های آزاد و از سواحل پاکستان و ایران به مقصد بنادر هند رسیده است.

شهریور پارسال، پلیس استرالیا از کشف بزرگ‌ترین محموله مت آمفتامین در این کشور خبر داد؛ محموله‌ای به وزن حدود ۲ تن و به ارزش بیش از یک میلیارد دلار که طبق تحقیقات پلیس استرالیا، مبداء ارسال این محموله از مسیر دریایی از کشور امارات در خاورمیانه بود. با توجه به اینکه تا امروز در خاورمیانه هیچ شبکه تولید مت‌آمفتامین شناسایی و کشف نشده که بتواند مواد روانگردان با حجم بالا عرضه کند و در حالی که طبق گزارش سازمان ملل، طی دو سال اخیر، امارات یکی از مقصد‌های تخلیه مت‌آمفتامین افغانستان بوده، این فرض تبدیل به یقین می‌شود که کشور امارات، یک واسطه برای انتقال محموله شیشه افغانستان به مقصد استرالیاست.

اواخر پاییز ۱۴۰۰، پلیس هند در گزارشی از کشف محموله ۴۳۰۰ کیلویی مخدر‌ها و روانگردان‌ها از مبدا افغانستان خبر داد. این محموله در مرز دریایی هند کشف شد و شامل ۳۲۰۰ کیلو مت‌آمفتامین، ۵۰۰ کیلو هرویین و ۵۲۹ کیلو حشیش بود..

ثمر دهی تلاش شبکه تولید مواد افغانستان برای رسیدن به فرمول تولید شیشه مطلوبِ بازار‌های دوردست، در مرور همین خبر‌ها مشخص می‌شود وقتی به تاریخ‌های پیش‌تر برگردیم و با مرور چند خبر، به مبداء محموله‌های مت آمفتامین توجه کنیم و ببینیم که پیش از اگوست ۲۰۲۱ محموله‌ها از کدام کانون تولید ارسال می‌شده است:

فروردین ۱۳۹۸ (حدود ۲۸ ماه پیش از اشغال دوباره افغانستان توسط طالبان) پلیس استرالیا از کشف یک محموله ۱۸۰۰ کیلویی مت آمفتامین خبر داد. این محموله از بانکوک (منطقه مثلث طلایی؛ قطب تولید مت‌آمفتامین درجنوب شرقی آسیا -تایلند، برمه، لائوس) به بندر ملبورن ارسال شده بود.

فروردین ۱۳۹۶ کشف محموله ۹۰۳ کیلویی مت‌آمفتامین با ارزش ۶۸۰ میلیون دلار در ملبورن استرالیا خبر ساز شد. بنا به اعلام پلیس استرالیا، این محموله حجیم‌ترین میزان کشف شده شیشه در تاریخ استرالیا تا آن زمان محسوب می‌شد. پلیس استرالیا اعلام کرد این محموله از چین به بندر ملبورن رسیده است.

فروردین ۱۳۹۵ دولت آلمان بابت افزایش مصرف شیشه در این کشور ابراز نگرانی کرد. در آن زمان شیشه مصرفی در بازار غیرقانونی آلمان از طریق شبکه تولید در مرز‌های غربی جمهوری چک، برای انتقال به بلژیک، هلند و انگلیس بارگیری می‌شد، اما به واسطه همسایگی آلمان و جمهوری چک، گذر کاروان‌های شیشه از شاهراه‌های آلمان به غرب اروپا، به ایجاد یک بازار پرتقاضا در همسایه غربی جمهوری چک منجر شده بود. طبق گفته پلیس جمهوری چک، اعضای اصلی شبکه تولید مت امفتامین در نوار مرزی این کشور، ویتنامی‌ها بودند..

این خبر‌ها نشان می‌دهد که ظرف کمتر از ۱۰ سال، مبدا مت آمفتامین از آسیای جنوب شرقی به افغانستان تغییرکرده است. جمله‌های کلیدی گزارش اخیر سازمان ملل، همین است: «تولید مت آمفتامین در افغانستان یک تهدید فزاینده است و تاکنون، کشفیات مت‌آمفتامین با منشأ افغانستان از نقاط مختلف اتحادیه اروپا، خاورمیانه، آسیای جنوب شرقی، شرق آفریقا و همسایگان افغانستان گزارش شده و افزایش قابل توجه کشفیات مت آمفتامین در افغانستان و کشور‌های همسایه نشان می‌دهد که قاچاق شیشه به سرعت در حال گسترش است و بازار‌های مواد مخدر غیرقانونی را تغییر می‌دهد.» مختصات نقشه UNODC از مقصد مت آمفتامین افغانستان در فاصله سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲، نشان می‌دهد که طی این سال‌ها، شبکه تولید شیشه در افغانستان به چنان تبحری رسیده که انحصار تولید را از دست رقبا بیرون آورده است. یک مثال در این زمینه، جمهوری چک است که تا ۷ سال قبل، یک تولید‌کننده مت‌آمفتامین در اروپای مرکزی بود و حالا به بازار شیشه افغانستان تبدیل شده است.

مثال دیگر، کشور اندونزی است که با کانون تولید شیشه و هرویین در آسیای جنوب شرقی و منطقه مثلث طلایی (برمه، لائوس، تایلند) مرز دریایی دارد، اما بازار عرضه این کشور هم توسط مت‌آمفتامین افغانستان تسخیر شده است. هند و چین، مثال‌های دیگر هستند؛ دو کشوری که با کانون تولید هرویین و شیشه در منطقه مثلث طلایی (برمه) مرز مشترک زمینی دارند، اما مت‌آمفتامین افغانستان در بازار این دو کشور خرید و فروش می‌شود در حالی که بیشترین تعدادآشپزخانه‌های تولید شیشه در افغانستان، در غرب و جنوب غرب این کشور است و انتقال مواد از جنوب غرب افغانستان به گذرگاه کوهستانی «واخجیر» در شمال شرق این کشور که مسیری صعب العبور و تنها نقطه اتصال زمینی چین و افغانستان است، چندان کم هزینه و آسان نیست، اما آنچه در بازار هند پیدا می‌شود، شیشه افغانستان است و چینی‌ها هم ترجیح داده‌اند به جای شیشه برمه‌ای، جنس افغانی مصرف کنند.

گیاه افدرا؟ افدرین صنعتی؟ سودوافدرین؟

در گزارش UNODC مقدار مورد نیاز گیاه افدرا، سودوافدرین و افدرین صنعتی مورد نیاز برای تولید مت آمفتامین برحسب نحوه ساخت محاسبه شده؛ آشپزخانه‌های افغانستان، برای تولید یک کیلو شیشه خالص، یا ۱۹۶.۸ کیلو افدرای خشک شده (نیمی از وزن گیاه تازه افدرا، آب است) مصرف کرده‌اند، یا ۲۷.۸ کیلو قرص سرماخوردگی یا ۱.۷۵ کیلو افدرین صنعتی در حالی که میزان ماده موثره بر حسب منشأ پیش ساز، متفاوت است به این معنا که در صورت استفاده از گیاه افدرا، میزان افدرین در محصول ساخته شده، حداکثر ۵ درصد، در صورت استفاده از قرص سرماخوردگی، میزان افدرین حدود ۹ تا ۱۵ درصد و در صورت استفاده از افدرین صنعتی، میزان افدرین، بالای ۹۵ درصد خواهد بود.

کارشناسان سازمان ملل بر مبنای میزان کشفیات مت آمفتامین افغانستان در سال ۲۰۲۱ (۲۹.۷ تن) تخمین زده‌اند که برای تولید این حجم شیشه، یا ۶۵۰۰ – ۱۱۷۰۰ تن گیاه افدرا، یا ۴۱۴ – ۷۴۵ تن داروی سرماخوردگی یا ۲۶ – ۴۷ تن افدرین صنعتی مصرف شده است. تاکید گزارش سازمان ملل بر این است که استفاده از افدرین گیاهی، به دلیل مخاطرات اقلیمی و طبیعی، نمی‌تواند مستمر باشد و احتمال تداوم تولید شیشه با افدرین صنعتی قاچاق و دارو‌های سرماخوردگی حاوی سودوافدرین، پررنگ‌تر است اگرچه که ممکن است از پیش ساز‌هایی همچون فنیل استون هم به جای افدرین استفاده شده باشد. کارشناسان UNODC هشدار می‌دهند که تولید شیشه در افغانستان، صرفا به پیش ساز محدود نمی‌شود و حلّال‌ها و عناصر شیمیایی از جمله سود سوزآور، ید و فسفر قرمز هم برای کریستالیزه شدن محصول لازم است که این مواد هم به صورت قاچاق به افغانستان می‌رسد. در این گزارش، تصویری از یک کیسه «سود کاستیک پرک» (هیدروکسید سدیم – سود سوزآور) ضمیمه شده در حالی که روی کیسه، مهر کارخانه‌ای واقع در جاده اصفهان خورده است. این کیسه سودسوزآور، در یکی از آشپزخانه‌های تولید شیشه افغانستان کشف شده است.

رجوعی به دو گزارش قدیمی

منسفیلد، سال ۲۰۱۹، گزارش خود را با سوالی درباره آینده تولید شیشه در افغانستان به پایان برد: «آیا افدرا، به کارکرد قبلی خود که روشن نگهداشتن آتش تنور روستا‌ها بود باز می‌گردد؟» اردیبهشت پارسال و حدود یک ماه بعد از انتشار فرمان سرکرده طالبان درباره ممنوعیت تجارت مواد، خبرنگاران واشنگتن پست در گزارشی از تجارت پر رونق مت آمفتامین در افغانستان نوشتند. خبرنگاران این رسانه برای تهیه این گزارش به بازار عبدالودود (شهر بکواه – ولایت فراه) رفتند تا وضعیت خرید و فروش پیش ساز‌های تولید شیشه را از نزدیک مشاهده کنند. این خبرنگاران در توصیف بازاری که بعد از طی مسیر‌های صعب‌العبور در غرب ولایت قندهار به آن رسیده بودند نوشتند: «.. ردیفی از مغازه‌های غبارآلود که بالای آن پرچم‌های طالبان نصب شده. عمده فروشانی که هر هفته ده‌ها کیلو مت آمفتامین جابه‌جا می‌کنند.

یک کیسه نیم کیلویی شیشه که ارزش آن در خیابان‌های اروپا ده‌ها هزار دلار است و در این بازار حدود ۲۵۰ دلار به فروش می‌رود… برای چندین دهه، این کشور یک مرکز جهانی برای تولید تریاک بوده و اکنون صنعت مت (شیشه) در این کشور با سرعت سرسام آوری در حال رشد است و این نگرانی را در میان کارشناسان و مقامات غربی برانگیخته که در زمان طالبان، افغانستان می‌تواند با افزایش تقاضا در سطح جهان به یک تامین‌کننده اصلی مت تبدیل شود. قاچاقچیان افغان اکنون یک گیاه بومی به نام افدرا را آسیاب می‌کنند که منبع طبیعی عنصر اصلی مت است. در ۶ سال گذشته، صد‌ها آزمایشگاه مت در افغانستان ایجاد شده و هر ماه به تعداد این آزمایشگاه‌ها اضافه می‌شود زیرا بحران اقتصادی کشور، افغان‌ها را مجبور می‌کند منابع جدید درآمد پیدا کنند. اکثر مت تولید شده برای قاچاق است و فروشندگان در بازار مت در روستا‌های غرب افغانستان مدت‌هاست که آزادانه به تجارت خود مشغولند و یک فروشنده می‌گوید دولت قبلی تا حد زیادی چشم خود را بر این فعالیت بست و طالبان نیز از زمان به قدرت رسیدن، همین رویکرد را در پیش گرفته‌اند و اگرچه گاهی بازار را بازرسی می‌کنند، اما تلاشی برای بستن آن نکرده‌اند.»