چرا دریای خزر دارد آب می‌رود؟

خلیج فارس: صاحب‌نظران این حوزه، دو عامل مهم در کاهش سطح آب دریای خزر را مطرح می‌کنند؛ نخست و شاید مهم‌ترین عامل آن، کاهش ریزش‌های جوی و افزایش تبخیر است. در چند سال گذشته به‌دلیل گرم‌شدن کره زمین به‌ویژه حوضه آبریز خزر که همواره نسبت به متوسط جهانی دو تا چهار برابر گرم‌تر می‌شود، باعث شده است میزان بارش کم و در مقابل تبخیر بیشتر شود. دیدگاه دوم، اما مبتنی است بر سدسازی‌های اخیر روسیه روی ورودی آب رودخانه ولگا که به دریای خزر می‌ریزد.

به گزارش خلیج فارس؛ علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم بر این دیدگاه دوم صحه گذاشته و جلال محمودزاده، نماینده مهاباد هم در مجلس بر آن تاکید کرده است: «روسیه با سدسازی خود روی ولگا نشان می‌دهد همچون ترکیه و افغانستان برای منافع خود حاضر به نادیده گرفتن حق سایر کشور‌ها است.» در حال حاضر بسیاری از مردم به دنبال پاسخ پرسش اساسی‌تری هستند. اگر روند کاهش دریاچه خزر ادامه پیدا کند، چه آینده‌ای برای آن پیش‌بینی می‌شود؟ در این گزارش می‌خواهیم به این سوال از دیدگاه چندین کارشناس پاسخ دهیم.

خزر غیرقابل پیش‌بینی است.

همایون خوشروان، مدیر پیشین مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: «آخرین پیش‌بینی درباره دریای خزر از سوی کارشناسان آلمانی و روسی بر اساس مدل‌های اقلیمی بوده، دو سناریو را برای دریای خزر پیش‌بینی کردند که بر مبنای آن تا انتهای قرن۲۱ یعنی ۷۶سال آینده، خزر دچار کاهش تراز آب خواهد شد که خوش‌بینانه آن ۹متر است و بدبینانه آن ۱۸متر.» خوش‌روان، اما تاکید می‌کند: «نکته‌ای که وجود دارد خزر غیرقابل پیش‌بینی است و ممکن است بر خلاف این دو سناریو، روندش تغییر کند و دوباره آب بالا بیاید.»

این کارشناس در پاسخ به اینکه چطور می‌شود جلوی این اتفاق را گرفت، پاسخ قاطعی دارد: «جلوی این اتفاق را نمی‌توان گرفت؛ چراکه به‌خاطر گرمایش زمین همه مناطق دارند عکس‌العمل‌های متفاوتی نشان می‌دهند؛ اما ما می‌توانیم خودمان را با این پدیده سازگار کنیم و در سواحل خزر دخل و تصرف نداشته باشیم. برخی می‌خواهند از این فرصت استفاده و ساحل را تصرف کنند و برای منافع شخصی دست به ساخت‌و‌ساز بزنند که این امر تبعات بسیار دارد.» او به دهه۵۰ اشاره می‌کند که عقب‌نشینی دریای خزر صورت گرفت و به محض عقب‌نشینی، سرمایه‌گذاران تپه‌های ماسه‌ای را صاف و شروع به شهرک‌سازی کردند. شهرک‌های خزرشهر و آمودریا و خیلی شهرک‌های دیگر در همین زمان ساخته شدند؛ ولی وقتی دوباره آب دریا بالا آمد، این شهرک‌ها به‌شدت آسیب دیدند. ما نباید دوباره این اشتباه را تکرار و خط ساحلی را اشغال کنیم.»

این عضو هیات‌مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی همچنین می‌گوید: «برخی اعتقاد دارند که روسیه با بستن رودخانه ولگا باعث شده است این اتفاق بیفتد که به اعتقاد من این نظر کاملا غلط است؛ به این دلیل که اگر روسیه بخواهد آب رودخانه ولگا را ببندد، خساراتی که تحت‌تاثیر این فرآیند برایش ایجاد می‌شود، به مراتب بیشتر از خساراتی است که در کشور‌های دیگر متحمل می‌شوند.» خوشروان کاهش دادن آب دریای خزر را به خاطر استخراج نفت بی‌پایه و اساس می‌داند: «هیچ سندی در این رابطه وجود ندارد. استخراج نفت در داخل آب هم امکان‌پذیر است. ربطی به این ندارد که باید دریا عقب‌نشینی کند تا ما نفت استخراج کنیم. این حرف‌ها الکی است. نفت در مناطق خزر در اعماق ۳۰متر است. اگر ۱۸متر هم پایین بیایند به مخازن نفتی نمی‌رسند.»

ولگا؛ قلب تپنده خزر

«دریای خزر باقی‌مانده دریای وسیع مدیترانه، آرال و سیاه است که در طول یک‌میلیون سال گذشته زمین‌شناسی جدا شده است. اکنون این دریای گسترده به هیچ‌جا راه ندارد؛ بنابراین نوساناتش منحصر به فرد است و شامل ویژگی‌های خاص خودش؛ بنابراین این دریایی که در ابتدا شور بوده به‌دلیل ورودی رودخانه‌های مختلف از چهار جهت آبش شیرین‌تر و به اصطلاح لب‌شور شده است. میانگین شوری بخش‌های جنوبی دریای خزر حدود ۱۳گرم در لیتر، در وسط از باکوی آذربایجان به بالا حدود ۶گرم در لیتر و در خزر شمالی و ورودی ولگا و قرقیزستان حدود یک تا دوگرم شوری دارد. این کاهش شوری به‌دلیل ورودی سالانه میلیون‌ها متر مربع آب رودخانه ولگا بوده و در واقع ۸۵درصد سهم ورودی آب شیرین دریای خزر را ولگا به عهده دارد.»

محمدرضا فاطمی، کارشناس و استاد دانشگاه با ارائه شرح حالی از دریای خزر به این نتیجه می‌رسد که با توجه به شرایط وجودی این دریا میزان بارندگی و اقلیم حوضه چندین هکتاری ولگا نقش مهمی در نوسانات آب دریای خزر ایفا می‌کند. او این نوسات را دو دسته می‌داند: «یکی از نوسانات کوتاه‌مدت که ۲۰ساله است و دیگری نوسانات بلندمدت که در حدود ۱۰۰سال است.» فاطمی می‌گوید: «آنچه ما تاکنون توانستیم ثبت کنیم نوسانات کوتاه‌مدت است که دریای خزر هر ۲۵سال یک بار عقب می‌رفته و دوباره برمی‌گشته است. آخرین‌بار افزایش آب خزر اوایل دهه۸۰ بود و ما آن را در سواحل شمالی حس کردیم. آب بالا آمد و ویلا‌های ساحلی را که موقع عقب‌نشینی ساخته شده بودند، تخریب کرد.»

او نیز همچون خوشروان اعتقاد دارد: «در آن سال‌ها یک کار اشتباه انجام شد که مردم تمام خط ساحلی را سنگ ریختند و به سواحل آسیب زدند و حالا که آب کاهش پیداکرده، صحنه بسیار زشتی ایجاد شده و یکپارچگی ساحل از دست رفته است.» فاطمی یادآوری می‌کند که بر اساس پیش‌بینی دوره‌ای آب دریای خزر در اوایل قرن بیستم باید برمی‌گشت و از عقب‌نشینی پیشین بالا می‌آمد؛ اما تا امروز این اتفاق نیفتاده است.»

بالا نیامدن آب دریای خزر به اعتقاد فاطمی به این دلیل است که کره زمین گرم‌تر شده است: «به‌دلیل گرمای هوا در سیبری زمین‌هایی که یخبندان بوده و قابل کشاورزی نبوده از فضای سرد خارج و تبدیل به اراضی قابل کشاورزی شده است.» این کارشناس بر این باور است: «به همین دلیل روسیه شروع به سدسازی متعدد بیش از ۵۰سد در ورودی ولگا کرده است که بتواند آب آن را برای کشاورزی ببرد به همین خاطر کاهش آب خزر بعد از سدسازی‌ها بسیار ملموس شده است.» او تاکید می‌کند: «با توجه به برنامه‌هایی که روسیه برای توسعه کشاورزی دارد و همچنین تحریم‌های اخیر مطمئنا این عمل تشدید می‌شود و ورودی آب ولگا کاهش پیدا می‌کند.

از طرف دیگر با گرم‌شدن هوا میزان تبخیر از سطح خزر افزایش پیدا کرده است. در همین حال رودخانه‌های ورودی کشور‌های آذربایجان، قرقیزستان و ترکمنستان نیز کاهش پیدا کرده است. با توجه به همه این عوامل به نظر من تا ۵۰سال دیگر حتما آب دریای خزر کاهش پیدا می‌کند.» او دریای خزر را با دریاچه ارومیه مقایسه می‌کند: «به نظر من عقب‌رفتگی دریای خزر غیرقابل بازگشت است و هنوز هم ادامه دارد.»

این کارشناس آینده خوبی نه برای خزر و نه دریاچه‌های لب شور دیگر پیش‌بینی نمی‌کند: «آینده‌ای همچون ارومیه در انتظار خزر است. هرچند عمق خزر ۱۰۰۰متر است و این زمان خشک‌شدنش را طولانی‌تر می‌کند. دریاچه ارومیه، اما فقط حدود ۸متر عمق میانگینش بود؛ بنابراین در عرض ۲۰سال خشک شد.» او معتقد است: «شانسی که ایران دارد، این است که در بخش عمیق دریای خزر قرار گرفته و پروسه خشک‌شدن آن دیرتر به ما می‌رسد. از سوی دیگر خشک‌شدن دریای خزر از شمال آن شروع می‌شود، بعد به خزر میانی می‌رسد و سپس در انتها به خزر جنوبی که احتمالا این فرآیندی ۱۰۰ساله خواهد بود.»

او هم بر این باور است که در این‌باره هیچ کاری نمی‌شود؛ البته به این دلیل که کشور‌های پیرامون این دریا، نگاه محیط‌زیستی و حافظ طبیعت ندارند. از سوی دیگر ما همیشه موجب نابودی طبیعت شده‌ایم. از سوی دیگر هر چقدر وضع اقتصادی مردم بدتر می‌شود، رعایت محیط زیست سخت‌تر می‌شود. مگر اینکه تغییر بزرگی در نگاه دولتمردان به طبیعت به وجود بیاید.» این کارشناس می‌گوید: «وقتی ۲۰سال پیش درباره خشک‌شدن ارومیه هشدار می‌دادم، خیلی‌ها وقتی پهنه گسترده آب را می‌دیدند، می‌خندیدند و باور نمی‌کردند. اکنون، اما خشک‌شدن تالاب‌های گمیشان، انزلی، خلیج‌گرگان و میانکاله یک زنگ خطر است. زنگ خطری که بسیاری از موجودات و ماهی‌های دریایی هم در خطر قرار داده است.»

خزر هیچ‌گاه دریاچه ارومیه نمی‌شود

در این میان، اما گروهی از کارشناسان هستند که ادعای خشک‌شدن دریای خزر تا ۷۰سال دیگر را رد می‌کنند و معتقدند: «پسروی آب خزر دلالت بر خشک‌شدن بزرگ‌ترین دریاچه جهان نیست؛ چراکه خزر با پنج‌برابر حجم آب خلیج‌فارس هرگز به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار نخواهد شد.» در این زمینه «ایرنا» گفت‌وگویی داشته با عزیر عابسی، فوق دکترای مهندسی عمران- محیط زیست که با قاطعیت می‌گوید: «دریای خزر با عمق یک‌هزار و ۳۵متر تحت هیچ شرایطی همانند دریاچه ارومیه خشک نمی‌شود.»

تحلیلی که این کارشناس ارائه می‌دهد، این است: «هر چند پسروی آب خزر به‌ویژه در شرق این دریا در گلستان تا کیلومتر‌ها به سمت دریا پیش می‌رود، اما خزر خشک نخواهد شد. دریای خزر دارای ۲ چاله آب در قسمت میانه و جنوبی دریاست که بحث خشک‌شدن این دریا را به‌طور کامل منتفی می‌کند.» این کارشناس همچنین معتقد است: «نوسانات آب دریاچه‌ها دلایل مختلفی دارد که بهم خوردگی تراز آب مهم‌ترین عامل ناترازی است.» او سدسازی روسیه ورودی ولگا را یکی از عوامل کاهش آب خزر می‌داند: «با توجه به اینکه ولگا به‌عنوان بزرگ‌ترین رودخانه اروپا ۸۴درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند، احداث سد‌های مختلف در سال‌های اخیر علت اصلی ناترازی آب دریای خزر است.» با این حال او هم هشدار می‌دهد: «بدون تردید تا ۲۰سال آینده وضعیت خلیج گرگان و میانکاله بدتر از شرایط فعلی خواهد شد و برای جلوگیری از پسروی خزر باید سیاستگذاری خاصی کرد.»

دریای خزر ۴۰۰ سال بدون آب ورودی دوام می‌آورد

در همین رابطه حمید علی‌زاده لاهیجانی، معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی دریای خزر هم اعتقاد دارد: «دریای خزر خشک نمی‌شود حتی اگر هیچ آب ورودی به این دریا راه داشته باشد، ۴۰۰ سال طول می‌کشد که خشک شود.» او اعتقاد دارد: «تراز آب در زمان کوتاه به‌دلیل جزر و مد، ورود آب رودخانه‌ای، تغییر دما و امواج بلند، تغییر می‌کند که برگشت‌پذیر است؛ اما مهم‌ترین دلیل تغییرات بلندمدت تراز آب، بیلان آبی خزر یعنی تفاوت آب ورودی و تبخیر از سطح دریا است.» حال باید دید که دولتمردان از میان این نظرات و دیدگاه‌های متناقض کارشناسان و صاحب‌نظران می‌توانند بهترین تدابیر برای کمک به زنده‌ماندن دریای خزر را انجام دهند یا نه؟

منبع: دنیای اقتصاد