شهر شیشه‌ای مات

به گزارش خلیج فارس؛ حالا شما اگر پس از کلید روی عبارت مرتبط با جزییات «روزشمار شاخص آلودگی» با صفحه‌ای روبه‌رو می‌شوید که از شما می‌خواهد حساب کاربری بسازید، پیش از ورود به این بحث و بررسی دلایل و اثر چنین پوشیدگی آن‌هم درباره اطلاعات ضروری که با زندگی روزمره شهروندان مرتبط است، خوب است اشاره کنیم که روزشمار شاخص آلودگی تا روز ۱۲/۰۸/۱۴۰۲ به ما می‌گوید که هوای پایتخت تا دیروز تنها ۸ روز پاک داشته است؛ ۱۶۹ روز قابل‌قبول، ۴۶ روز ناسالم (برای گروه‌های حساس) و ۵ روز ناسالم برای همه خلاصه وضعیت روز‌های طی‌شده از سال ۱۴۰۲ است، اما به جزییات این شاخص‌ها و توضیحات هرکدام برگردیم که این شاخص‌ها چگونه تعریف و دسته‌بندی می‌شود و معنای هر کدام چیست؟

شاخص‌ها از کجا می‌آیند و عبارت «آلاینده مسوول» چیست؟

جزییاتی که حالا شهرداری تهران و سازمان زیرمجموعه آن بدون دلیل مشخص آن را از دسترسی عموم خارج کرده، اطلاعات دقیقی از تعاریف و مبنای تعریف شاخص‌ها به مخاطبان می‌دهد و به عبارتی ساده آن‌ها را در جریان اثر غالب آلاینده هر روز و همچنین شیوه مقابله آن قرار می‌دهد. اگرچه حالا این جزییات از دسترس خارج است، اما خبرنگار اعتماد پیش‌تر به بررسی جزییات و دلایل چنین شاخص‌هایی براساس همین سامانه پرداخته بود؛ به‌طور کلی معیار سنجش هوا در ایران، شاخص کیفیت هوا (AQI) است که در آن پنج آلاینده اصلی هوا یعنی ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن، ازن سطح زمین، منوکسید کربن و دی‌اکسیدگوگرد محاسبه در تعیین آن نقش دارند. این پنج آلاینده در فرمولی مشخص، عدد شاخص کیفیت هوا را می‌سازند که معمولا یکی از این پنج مورد که بیشترین تاثیر در این فرمول را دارد (یعنی بیشترین عامل آلاینده در زمانی مشخص است) به عنوان آلاینده مسوول شناخته و دستورالعمل‌های احتیاطی هم براساس آثار مضر همین آلاینده اعلام می‌شود. به عنوان مثال در روز آلوده‌ای که آلاینده مسوول دی‌اکسید گوگرد باشد، دستورالعمل احتیاطی به این صورت است که کودکان، بیماران آسمی و افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا ریوی از منزل خارج نشوند یا اگر آلاینده مسوول منوکسیدکربن باشد، بیشتر افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی نظیر آنژین خطاب قرار می‌گیرند. همچنان که بالاتر اشاره شد، براساس همین شاخص، تا روز ۱۲/۰۸/۱۴۰۲ هوای پایتخت تنها ۸ روز پاک داشته است؛ ۱۶۹ روز قابل‌قبول، ۴۶ روز ناسالم (برای گروه‌های حساس) و ۵ روز ناسالم برای همه خلاصه وضعیت روز‌های طی‌شده از سال ۱۴۰۲ است.

جزییات آلودگی هوا قدغن!

در شهری که رسانه‌های عمومی و حتی رادیو‌ها ساعت به ساعت کیفیت هوا و جزییات آن را اطلاع‌رسانی می‌کنند و حتی آگاهی از این جزییات به یکی از ضرورت‌های زندگی مردم و به خصوص افراد حساس مانند کودکان، سالمندان و افراد دارای بیماری‌های قلبی تبدیل شده، به ناگاه شهرداری تصمیم می‌گیرد این جزییات را از دسترس خارج کند. این اتفاق از اواخر هفته پیش رخ داد و حالا شهروندان تنها می‌توانند شاخص کلی کیفیت هوای تهران در ۲۴ ساعت گذشته و شاخص کلی کیفیت هوا در لحظه را ببینند و این پایگاه اطلاع‌رسانی هیچ اطلاعات دیگری در اختیار مخاطبان و شهروندان قرار نمی‌دهد. فشردن بخش جزییات که پیش‌تر مخاطب را به صفحه‌ای می‌برد که آلاینده مسوول را معرفی و راهکار مقابله با چنین شرایطی را با جزییات تعریف می‌کرد، حالا، اما کاربر را به صفحه‌ای برای ورود به بخش کاربری وب‌سایت هدایت می‌کند. بررسی‌های خبرنگار اعتماد در این پایگاه اطلاع‌رسانی، اما نشان می‌دهد که تاکنون هیچ دلیل و توضیحی در این باره هم منتشر نشده و مسوولان این سازمان ناگهانی این جزییات را از دسترس خارج کردند. البته پیش‌تر و در اردیبهشت پارسال هم یک‌بار دیگر این اتفاق برای ساعاتی رخ داد که بلافاصله با توضیح این سازمان و رد موارد مطرح‌شده مواجه شدیم؛ در آن سال شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره اطلاع‌رسانی داده‌های ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا توضیحی رسمی منتشر کرد و مدیرعامل این شرکت «ضمن رد مطالب مطرح‌شده در فضای مجازی مبنی بر حذف اطلاعات دستگاه‌های سنجش آلودگی هوا از نرم‌افزار این شرکت از فعالیت تمامی دستگاه‌های سنجش در سطح شهر تهران خبر داد.»

در آن تاریخ «سید محمدمهدی میرزایی قمی» گفته بود که «تمامی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا فعال هستند و شهروندان می‌توانند از اطلاعات وضعیت کیفیت هوا در قالب‌های مختلف مطلع شوند. اطلاعات این ایستگاه‌ها از طریق سایت این شرکت به آدرس air.tehran.ir، سامانه برخط airnow.tehran.ir و اپلیکیشن شرکت کنترل کیفیت هوای تهران به‌صورت آنلاین برای عموم شهروندان قابل دسترسی است. پراکندگی ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا در شهر تهران از منظر کمیت به گونه‌ای است که به غیر از منطقه ۱۷، در سایر مناطق شهرداری تهران ایستگاه سنجش آلودگی هوا مستقر هستند. هنگام استفاده از اپلیکیشن کیفیت هوای تهران، زمان دانلود اطلاعات مورد نظر بر اساس نوع و بستر اینترنت مورد استفاده توسط متقاضی متفاوت و لذا لازم است که مراجعه‌کنندگان پس از بارگذاری کامل داده‌ها نسبت به برداشت خروجی‌ها و کسب اطلاعات اقدام کنند.» این توضیحات، اما قطعا در شرایط کنونی کمک‌کننده نیست و به نظر می‌آید ریشه حذف این اطلاعات حالا متفاوت از یک خطای سامانه‌ای یا حتی اختلاف موقت است.

پای مازوت یا آلاینده‌های تازه دخیل است؟

کمتر از یک سال پیش و در ۱۱ دی پارسال روزنامه اعتماد در گزارشی «از افزایش کم‌سابقه غلظت دی‌اکسید گوگرد در هوای کشور» خبر داد و در کنار زیرذره‌بین بردن مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های کشور، نوشته بود که «براساس اطلاعات رسیده به «اعتماد» غلظت دی‌اکسید گوگرد در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۹۸ بیش از ۳۲درصد افزایش یافته است.»

این گزاره را تا اینجا داشته باشیم و به بحث پرتکرار در فضای خبری ایران آن‌هم به‌خصوص در پاییز و زمستان بپردازیم؛ در روز‌هایی که به دلیل کمبود گاز در کشور برخی نیروگاه‌ها از سوخت مازوت استفاده می‌کنند و همین زمینه‌ساز آلودگی بیشتر هوای پایتخت و کلان‌شهر‌های کشور می‌شود. آلودگی‌هایی که حالا اثر میان‌مدت و حتی طولانی مدت خود را تا اندازه‌ای بروز داده و منجر به افزایش برخی بیماری‌ها و چندین سرطان خاص در کلان‌شهر‌هایی مانند اصفهان شده است. این دو گزاره به ما می‌گوید که شاید ریشه حذف و بستن جزییات مرتبط با آلودگی هوای تهران به چنین مسائلی برگردد؛ به عبارت ساده‌تر با رسیدن روز‌هایی که آلاینده‌ها در هم می‌آمیزد و آلودگی هوای پایتخت و کلان‌شهر‌ها حتی به شرایط بحران می‌رسد امکان تحلیل و بررسی شرایط؛ دلایل و آثار این آلودگی افزایش می‌یابد و با توجه به تغییراتی که در چندسال گذشته در شکل و شمایل این آلودگی و آلاینده مسوول رخ داده، شاید برخی مسوولان تصمیم گرفتند که خانه را از پای‌بست ویران و جزییات این شاخص را از دسترس عموم خارج کنند.

به عنوان مثال گزارش حدود یک سال پیش «اعتماد» با اشاره به سخنان روز ۲۷ آذر سال ۱۴۰۱ مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران که رسما از افزایش کم‌سابقه دی‌اکسید گوگرد خبر می‌داد و با بررسی اطلاعات همین پایگاه اطلاع‌رسانی و چندین منبع دیگر به یک جمع‌بندی می‌رسید که در ادامه به آن پرداخته می‌شود، در آن روز مدیرعامل وقت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفته بود که «طی ۷ سال گذشته سطح آلاینده دی‌اکسید گوگرد در این بازه زمانی سال بی‌سابقه بود و این احتمال وجود دارد منبع آن براساس بررسی‌های انجام‌شده مربوط به منابع غیرمتحرک و سوخت مصرفی آن‌ها باشد.» علاوه بر این پیش‌تر و در ۲۹ آذر همان سال هم «عباس شاهسونی» رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت هم با تایید افزایش غیرمعمول دی‌اکسید گوگرد گفته بود که «ما طی سال‌ها مشکل دی‌اکسید گوگرد را داشتیم که با توجه به حذف گوگرد از سوخت این مشکل هم برطرف شد، اما طی روز‌های گذشته به ویژه ۲۲ تا ۲۵ آذر افزایش ۳ تا ۵ برابری غلظت دی‌اکسیدگوگرد در شهر تهران را شاهد بودیم که این نشان می‌دهد برخی صنایع اقدام به استفاده از سوخت‌های حاوی گوگرد کردند.» این دو مسوول اگرچه موارد دیگری را هم درباره شرایط هوای کشور مطرح کردند، اما مهم‌ترین بخش سخنان آن‌ها همین تایید افزایش کم‌سابقه دی‌اکسید گوگرد بوده است؛ موضوعی که اطلاعات رسیده به «اعتماد» هم بر صحت آن تاکید داشت. مساله‌ساز شدن دی‌اکسیدگوگرد در روز‌های پایانی پاییز پارسال و تاکید رسمی مسوولان بر کم‌سابقه بودن این سطح از افزایش آن، پرسش‌هایی را درباره غلظت این گاز آلاینده در کل کشور و همچنین میزان تغییرات آن در تهران را مطرح می‌کرد. علاوه‌برآن اطلاعات و نقشه‌هایی که «استارت‌آپ فضایی تیزنگر» در اختیار «اعتماد» قرار داده بود هم از افزایش بیش از ۳۲درصدی غلظت این آلاینده در هوای کشور آن هم در فاصله تنها سه سال حکایت داشت. براساس این تصاویر و برابر با پایش ماهواره‌ای سامانه سهم و در مقایسه شرایط سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۳۹۸، اگرچه سطح محدوده‌های با غلظت بالای دی‌اکسید گوگرد کشور ۱۸،۹درصد کاهش یافته، اما میزان غلظت آن ۳۲، ۲درصد افزایش یافته است. براساس تصاویری که همان روز در «اعتماد» منتشر شد، شرایط حاشیه خلیج‌فارس در جنوب ایران نگران‌کننده بود و بیشترین میزان غلظت دی‌اکسید گوگرد را داشت. درباره تهران هم این اطلاعات نشان می‌داد که محدوده‌های با غلظت بالای دی‌اکسیدگوگرد در تهران برابر پایش سری زمانی فروردین ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۳۹۸ به میزان ۱۳، ۹درصد به‌خصوص در پاکدشت و شهرری کاهش یافته است. آن گزارش در توضیح این موضوع همچنین نوشته بود: «برای درک بهتر این اعداد بیایید فرض را بر این بگذاریم که ریشه افزایش دی‌اکسیدگوگرد تنها و تنها مصرف مازوت در نیروگاه‌هاست؛ با چنین فرضی، اطلاعات کنونی می‌گوید که مناطقی که در آن‌ها مازوت‌سوزی رخ می‌داد، در فاصله سه سال کم شده، اما در برخی مناطق مازوت‌سوزی با شدت بیشتر ادامه پیدا کرده است. ریشه ماجرا هر چه هست، حالا هم اطلاعات رسمی که در سخنان مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران به آن پرداخته شده و هم نقشه‌های ماهواره‌ای «سهم»، از افزایش غلظت گاز آلاینده‌ای خطرناکی به نام دی‌اکسید گوگرد حکایت دارد.»

این تنها یک مثال از بررسی‌های رسانه‌ها روی اطلاعات رسمی بود که داده‌ای مهم را به شهروندان گزارش می‌داد و این درحالی است که با توجه به چنین تغییراتی به نظر می‌آید امسال و در روز‌های افزایش آلودگی بار دیگر شاهد چنین تحولاتی خواهیم بود و به همین دلیل هم پربیراه نیست اگر بگویم دست‌کم یکی از دلایل چنین تغییراتی در سامانه مرتبط با شاخص آلودگی هوا هم به همین موضوع برمی‌گردد؛ یعنی برای پیشگیری از فهم آنچه در حال رخ دادن و کشتن سلامت شهروندان و محیط‌زیست است شهرداری تهران و سازمان زیرمجموعه آن دست رسانه‌ها، مخاطبان و تحلیلگران را از اطلاعات پایه کوتاه کرده و تاکنون هم دلیل خاصی برای آن ارایه نکرده است.

منبع: اعتماد