قند را حذف کنیم؟ بعدش چی؟

خلیج فارس: همه چیز از رشته توئیت یک کاربر شروع شد. او در یک متن نسبتاً بلند درباره روندی که برای حذف قند به ویژه قند مصنوعی طی کرده و تأثیرات اقدامش نوشته بود. کم‌کم کاربران دیگری هم شروع کردند به گفتن از تجربه‌های خودشان درباره حذف قند؛ اما ماجرا به همین جا خاتمه پیدا نکرد و ابعاد دیگری هم پیدا کرد.

عده‌ای نوشتند که تنها دلخوشی آن‌ها در زندگی شیرینی و شکلات است و این‌گونه تصمیم‌ها به‌درد مردمان کم مشکل کشورهای دیگر می‌خورد. عده‌ای دیگر هم گفتند که تب حذف قند چندان هم خوب نیست و بدن گاهی به قند و مواد قندی نیاز دارد. گروه بزرگی هم سر شوخی را با ماجرا باز کردند و انواع و اقسام طنزهای کلامی و تصویری با موضوع حذف قند در این شبکه اجتماعی ساخته شد. این ماجرا بهانه خوبی است برای این‌که ببینیم واقعا نقش قند در زندگی ما چیست و با حذف کردن آن چه اتفاقی برایمان می‌افتد؟

قند واقعی چیست؟

 کربوهیدرات‌ها به اشکال مختلفی وجود دارند؛ ازجمله قندها که به‌طور طبیعی در بسیاری از غذاها وجود دارند. «فروکتوز» در میوه‌ها و «لاکتوز» در شیر و شکر معمولی «ساکارز» نیز در نی‌شکر، چغندرقند، شربت درخت افرا و حتی عسل وجود دارد.

چون تولید انبوه غذا به روالی عادی تبدیل شده است، «ساکارز» و قندهای دیگر به غذاها اضافه می‌شوند تا خوش‌طعم‌تر شوند. با این‌وجود، قند فراتر از بهبود طعم و احساس دهانی بهتر، تأثیرات زیستی عمیقی روی مغز می‌گذارد؛ این تأثیرات به‌قدری چشم‌گیر هستند که حتی به بحثی در‌این‌باره منجر شده که آیا ممکن است به قند اعتیاد پیدا کنیم یا خیر؟ اگرچه این موضوع هنوز در حال بررسی است.

ساکارز گیرنده‌های طعم شیرین را در دهان فعال می‌کند که درنهایت به آزادشدن ماده‌ای شیمیایی به نام «دوپامین» در مغز منجر می‌شود.

دوپامین نوعی انتقال‌دهنده عصبی است؛ یعنی ماده‌ای شیمیایی که پیام‌ها را بین اعصاب در مغز منتقل می‌کند. وقتی در معرض محرک پاداش‌دهنده قرار می‌گیریم، مغز با آزادکردن دوپامین پاسخ می‌دهد که به‌همین‌دلیل، اغلب به آن ماده شیمیایی پاداش می‌گویند. اثرهای پاداش‌دهنده دوپامین تا حد زیادی در بخش‌هایی از مغز دیده می‌شود که در لذت و پاداش نقش ایفا می‌کنند.

پاداش بر رفتار ما حاکم است؛ یعنی به سمتی هدایت می‌شویم که رفتارهایی را تکرار کنیم که موجب آزادشدن دوپامین می‌شوند. دوپامین می‌تواند ما را به جست‌وجوی غذا (مانند غذاهای بی‌کیفیت) هدایت کند. آزمایش‌ روی حیوانات و انسان‌ها نشان داده است که قند با شدت زیادی این مسیرهای پاداش را فعال می‌کند. درواقع، شیرینی از نظر پاداش درونی‌ای که به‌دنبال دارد، از کوکائین هم قوی‌تر است. نکته جالب این است که همان‌طورکه مطالعات روی موش‌ها نشان داده است، قند چه در دهان مزه و چه به جریان خون تزریق شود، این مسیرهای پاداش را در مغز فعال می‌کند. بنابراین، اثرهای قند مستقل از طعم شیرین آن است.

در موش‌های صحرایی، شواهد محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد مصرف ساکارز می‌تواند ساختارهایی از مغز را تغییر دهد که دوپامین آن‌ها را فعال می‌کند و نیز در انسان‌ها و در حیوانات، پردازش عاطفی را تغییر می‌دهد و بر رفتار نیز اثر می‌گذارد.

ترک قند

 آشکار است که قند می‌تواند تأثیری قوی بر ما بگذارد؛ بنابراین، عجیب نیست که وقتی قند کمتری مصرف می‌کنیم یا آن را به‌کلی از رژیم غذایی خود حذف می‌کنیم، شاهد تأثیرات منفی هستیم. در مرحله اولیه ترک قند، هم علائم روانی و هم علائم جسمی گزارش شده است؛ ازجمله افسردگی، اضطراب، مه‌ مغزی، میل شدید، سردرد، خستگی و سرگیجه. این بدان‌معنا است که کنارگذاشتن قند هم ازنظر روانی و هم ازنظر جسمی می‌تواند حس ناخوشایندی داشته باشد و به تغییر رژیم غذایی برای برخی افراد منجر شود. اساس این علائم به‌طور گسترده  مطالعه نشده است؛ اما احتمالاً با مسیرهای پاداش در مغز ارتباط دارند.

اگرچه ایده اعتیاد به قند بحث‌برانگیز است، شواهد موجود در موش‌ها نشان می‌دهد که قند نیز مانند مواد اعتیادآور دیگر می‌تواند موجب پرخوری و میل شدید و اضطراب ترک شود. پژوهش‌های دیگر روی حیوانات نشان داده است که اثرات اعتیاد به قند و ترک آن و عود، شبیه اثرات اعتیاد به مواد مخدر است.

بااین‌حال، بیشتر پژوهش‌های موجود در این حوزه روی حیوانات انجام شده است؛ بنابراین، دشوار است که بگوییم همین اثرات در انسان‌ها نیز وجود دارد. البته مسیرهای پاداش در مغز انسان طی تکامل تغییر نکرده است و احتمالا بسیاری از موجودات دیگر نیز مسیرهای پاداش مشابهی در مغز خود دارند.  براین‌اساس، تأثیرات بیولوژیکی ترک قند که در حیوانات دیده شده است، احتمالاً تا حدی در انسان‌ها نیز مشاهده می‌شود؛ زیرا مغزهای ما مسیرهای پاداش مشابهی دارد.

تغییر در تعادل شیمیایی مغز، احتمالاً دلیل علائم گزارش‌شده در انسان‌هایی است که مصرف قند را کنار می‌گذارند یا مصرف آن را کاهش می‌دهند. دوپامین علاوه‌بر مشارکت در پاداش، بر تنظیم کنترل هورمونی، تهوع، استفراغ و اضطراب نیز مؤثر است.

با حذف قند از رژیم غذایی، کاهش سریع اثرهای دوپامین مغز در عملکرد طبیعی بسیاری از مسیرهای مختلف مغز اختلال ایجاد می‌کند و این امر توضیح می‌دهد چرا مردم این علائم را گزارش می‌کنند. اگرچه پژوهش‌های انجام‌شده در زمینه ترک قند در انسان‌ها محدود است، مطالعه‌ای شواهدی از علائم ترک و افزایش میل به خوردن قند را پس از حذف قند از رژیم غذایی در نوجوانان دچار اضافه‌وزن و چاق ارائه کرده است. همانند هر تغییر رژیمی، پایبندی به آن مهم است؛ بنابراین، اگر می‌خواهید در بلندمدت میزان مصرف قندتان را کاهش دهید، این امر بسیار مهم است که بتوانید چند هفته دشوار اول را پشت‌سر بگذارید. البته قند به‌خودی‌خود بد نیست؛ اما باید درکنار رژیم غذایی سالم و ورزش و در حد اعتدال مصرف شود.